Oppenheimer filminin 21 Temmuz 2023 tarihinde vizyona girmesi (https://www.youtube.com/watch?v=uYPbbksJxIg), ABD’li seçkin bir nükleer fizikçinin hayatını konu alan bu film, modern silahların geliştirilmesinin bireyler ve bir bütün olarak insanlık için ne kadar zarar verici olduğunu bize hatırlatmalıdır.

Kai Bird ve merhum Martin Sherwin tarafından yazılan Pulitzer ödüllü biyografi American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer’a (Ed. A. Alfred Knopf, 2005) dayanan film, İkinci Dünya Savaşı sırasında ABD hükümeti tarafından Los Alamos, New Mexico’da dünyanın ilk atom bombasının yapımını ve testini yönetmek üzere işe alınan genç J. Robert Oppenheimer’ın yükselişini ve düşüşünü anlatıyor. Onun bu çabalarındaki başarısını kısa bir süre sonra Başkan Truman’ın Hiroşima [6 Ağustos 1945] ve Nagazaki’yi [9 Ağustos 1945] yok etmek için nükleer silah kullanma emri izledi.

Savaşı izleyen yıllarda, “atom bombasının babası” olarak anılan J. Robert Oppenheimer, özellikle yeni Atom Enerjisi Komisyonu’nun (AEC) genel danışma komitesinin başkanı olarak, ABD hükümeti saflarında bir bilim adamı için olağanüstü bir nüfuz elde etti.

Ancak nükleer silahlara karşı kararsızlığı arttıkça etkisi de azaldı. Oppenheimer 1945 sonbaharında Beyaz Saray’da Harry S. Truman (1945-1953) ile yaptığı bir görüşmede “Sayın Başkan, sanki ellerime kan bulaşmış gibi hissediyorum” dedi. Öfkelenen Truman daha sonra Dışişleri Bakan Yardımcısı Dean Acheson’a [Ocak 1949-Ocak 1953] Oppenheimer’ın “mızmızın teki” olduğunu ve “o orospu çocuğunu bir daha bu ofiste görmek istemediğini” söyledi.

J. Robert Oppenheimer da yaklaşmakta olan nükleer silahlanma yarışından endişe duyuyordu ve pek çok nükleer bilimci gibi atom enerjisinin uluslararası kontrolünden yanaydı. Nitekim 1949 yılı sonunda FAC Genel Danışma Komitesi’nin tamamı ABD’nin H-bombası geliştirmesine karşı çıkmış, ancak Başkan bu tavsiyeyi dikkate almayarak yeni silahın geliştirilmesini onaylamış ve ABD’nin büyüyen nükleer cephaneliğine eklemiştir.

Bu koşullar altında, nükleer silahlar konusunda çok daha az utanç duyan insanlar Oppenheimer’ı iktidardan uzaklaştırmak için adımlar attılar. Aralık 1953’te, AEC başkanlığını devraldıktan kısa bir süre sonra, ABD’nin nükleer cephaneliğini güçlendirmenin ateşli bir savunucusu olan Lewis Strauss, Oppenheimer’ın güvenlik izninin askıya alınmasını emretti. Sadakatsizlik imalarına karşı koymaya hevesli olan Oppenheimer kararı temyize götürdü ve ACS Personel Güvenlik Konseyi önündeki müteakip duruşmalarda, sadece nükleer silahlara yönelik eleştirileri hakkında değil, aynı zamanda onlarca yıl önce Komünist Parti üyesi olan kişilerle olan ilişkileri hakkında da taciz edici sorularla karşılaştı.

Sonunda AEC, Oppenheimer’ın güvenlik riski oluşturduğuna karar verdi; bu resmi karar, Oppenheimer’ın kamuoyu önünde küçük düşürülmesine ek olarak, kamu hizmetinden çıkarılmasını tamamladı ve meteorik kariyerine ölümcül bir darbe indirdi.

Elbette nükleer silahların geliştirilmesinin J. Robert Oppenheimer’ın düşüşünden çok daha büyük sonuçları olmuştur. Japonya’da 200.000’den fazla insanın ölümüne ve çok daha fazlasının yaralanmasına yol açmasının yanı sıra, nükleer silahların ortaya çıkışı dünyanın dört bir yanındaki ülkelerin vahşi bir nükleer silahlanma yarışına girmesine neden oldu. Büyük güçler arasındaki çatışmaların körüklediği 1980’lere gelindiğinde, yeryüzündeki neredeyse tüm yaşamı yok etme potansiyeline sahip 70.000 nükleer silah geliştirilmişti.

Neyse ki, nükleer kıyamete doğru bu yarışa karşı koymak için geniş bir vatandaş kampanyası başlatıldı. Bu kampanya, nükleer tehlikeleri azaltmak için tek taraflı eylemlerin yanı sıra bir dizi nükleer silah kontrolü ve silahsızlanma anlaşmasına girmeleri için isteksiz hükümetler üzerinde baskı oluşturmayı başardı. Sonuç olarak, 2023 yılına gelindiğinde nükleer silah sayısı yaklaşık 12.500’e düşmüştür.

Ancak son yıllarda, kamuoyu desteğinin keskin bir şekilde azalması ve uluslararası çatışmaların artması sonucunda nükleer savaş potansiyeli önemli ölçüde yeniden canlanmıştır. Dokuz nükleer güç (Rusya, ABD, Çin, İngiltere, Fransa, İsrail, Hindistan, Pakistan ve Kuzey Kore) şu anda yeni üretim tesisleri inşa ederek ve nükleer silahlarını geliştirerek nükleer cephaneliklerini modernize etmeye çalışmaktadır.

Bu hükümetler 2022 yılında bu nükleer yığınak için yaklaşık 83 milyar dolar harcamıştır. Donald Trump, Kim Jong-un ve Vladimir Putin de dahil olmak üzere kamuoyuna yönelik nükleer savaş tehditleri daha da sıklaştı. Bulletin of the Atomic Scientists’in 1946 yılında oluşturduğu kıyamet günü saatinin ibreleri şu anda eksi 100 gece yarısında [Ocak 2023’te 90 saniye], tarihindeki en tehlikeli durumda.

Nükleer güçlerin nükleer silahların kontrolü ve silahsızlanma konusunda daha ileri adımlar atılmasına pek ilgi göstermemeleri şaşırtıcı değildir. Dünyadaki nükleer silahların yaklaşık %90’ına sahip olan iki ülke – Rusya (en fazla silaha sahip olan) ve Amerika Birleşik Devletleri (çok geride olmayan) – birbirleriyle imzaladıkları bu tür anlaşmaların neredeyse tamamından çekilmişlerdir.

ABD hükümeti New Start Anlaşması’nın (stratejik nükleer silahların sayısını sınırlayan anlaşma) Rusya’yı da kapsayacak şekilde genişletilmesini önermiş olsa da Vladimir Putin’in Haziran 2023’te Rusya’nın Batı ile nükleer silahsızlanma müzakerelerine girmeyeceği yanıtını verdiği bildiriliyor: “Bu tür silahlara NATO ülkelerinden daha fazla sahibiz. Bunu biliyorlar ve hâlâ bizi azaltma müzakerelerine başlamaya ikna etmeye çalışıyorlar. Halkımızın da dediği gibi canları cehenneme.”

Nükleer cephaneliği önemli ölçüde artmış olmasına rağmen hâlâ üçüncü sırada yer alan Çin hükümeti, Çin’in nükleer silahların kontrolü konusunda görüşmelere girmesi için bir neden görmediğini söyledi.

Nükleer silah sahibi olmayan ülkeler, yaklaşan nükleer felaketi önlemek için Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşmasını (TPNW) desteklemişlerdir. Temmuz 2017’de BM konferansında ülkelerin ezici bir çoğunluğunun oyuyla kabul edilen Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşması, nükleer silahların geliştirilmesini, test edilmesini, üretilmesini, edinilmesini, bulundurulmasını, stoklanmasını ve kullanım tehdidini yasaklamaktadır.

Antlaşma Ocak 2021’de yürürlüğe girmiş ve tüm nükleer güçlerin karşı çıkmasına rağmen 92 ülke tarafından imzalanmış ve 68’i tarafından onaylanmıştır. Brezilya ve Endonezya’nın da yakın gelecekte onaylaması beklenmektedir. Anketler TPNW’nin ABD ve diğer NATO ülkeleri de dahil olmak üzere pek çok ülkede güçlü bir desteğe sahip olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla Robert Oppenheimer’ı yutan ve küresel uygarlığın hayatta kalmasını uzun süredir tehdit eden nükleer trajedinin önlenebileceğine dair hâlâ biraz umut var.

The Conversation, 12 Temmuz 2023

Belagati kalesinden başlatalım, Godard’dan bir alıntıyla, devrimci sinemanın o merhum Che Guevara’sının İsviçre’deki evine çekildikten sonra, 2010lara tarihlenen sözleriyle: “Eskiden de 1000 tane izleyicim vardı, şimdi de öyle. Tek fark o bin izleyicinin hepsi eskiden Paris’teyken, şimdi dünyanın her yerinde”.

Devam ediyor, paraşütle Filistin’e filmlerinin DVDlerinin dağıtılma olasılığından bahsediyor, yuvarlanan taş, yosun tutmuyor.

Ulis’in bakışı, üzerimizde dolanıyor. Adeta kanatlarını açmış bir sonraki gecesine koşan Minerva’nın baykuşunun, yeni meskenlere tünemesinde olduğu gibi. Bu sefer de gece kadar kara Fransızların omuzlarından bakıyor, Nanterre’de, Paris’te, her yerde.

En son ırkçı bir cinayetin kurbanı olan 17 yaşındaki Nahel’in katlinden sonra başlayan protestolar, dört başı mamur bir ayaklanmaya dönüştüğünde, yeniden hatırlıyor ve geçmiş durumun muhasebesini yapıp dersler çıkartıyoruz.

Oy pusulasında Macron’a ayrılan kısımda, Nazi uzantısı, adeta yeni bir Vichy hükümeti vakası olması muhtemel Le Pen’e karşı birleşen güçlerin getirdiği siyasi kompozisyonun uzun süreli bir temsil krizine gebe olduğu ortadaydı.

Bu ırkçı cinayete bizi sürükleyen aylarda temsil krizi, öncelikle iki cepheye yüzde 25 ve 25 şeklinde bölünen merkez/liberal ve Melanchon’un başını çektiği sol/sosyalist oylarla siyasi bir ayrışmaya dönüşmüştü. Bugün ise siyah derili Fransız yurttaşlarının isyanına giden ve geçtiğimiz yıllara yayılan müteakip ayaklanma ve grevlerden sonra dosdoğru bir siyasi krize evrilmiş durumda.

Bu durumun aynı zamanda Macron’un başını çektiği neo-liberal, Troyka yanlısı merkez politikaların sonunu muştulayan, ancak henüz yerine bir alternatif vaat etmek konusunda küresel ve jeo-politik açmazların da getirdikleriyle bocalayan sol siyasetin yaptıkları kadar yapamadıklarıyla da mesul olacağı bir siyasi vakum yarattığını söyleyebiliriz. Vakumun göçmen karşıtı neo-faşist ve sağ popülist hareketler tarafından doldurulacağı ise gün geçtikçe netleşen bir beklenti.

Gelgelim memleket sath-ı mailinde olan bitene. Türkiye’de kaçan o moment hakkında ise düşüncelerim Godard’ınkinden daha orijinal değil: eskiden hepimizi bir çaycıya topladıklarında saatlerce tartışıyor, kelimenin gerçek anlamıyla bir devrimin, gösterenin altında toplanan tüm bagajla beraber mümkünatını tartıyorduk.

Bugün, o çay bahçesindekiler dünyanın her yerinde, şu veya bu biçimde.

Hem zaten hepimizi bugün, onca yaşantıdan sonra tek bir yere toplamış olsalar malzemeye yazık olmaz mıydı? Şimdi onlar, Paris’in güneyindeki ZAD direnişinden Yunanistan ve Almanya’daki anti-faşist yapılara uzanan bir skalada mücadeleye omuz veriyorlar.

Çünkü zaten ancak, denemiş olanlar yenilebilirler.

Kozağaçlı Teoremi

Hukuk denen kasap bıçağını egemenler bileylerken hapse düşenler, davalık ve/ya alacaklı olanlar, işkencelerden geçenler ve tabii Kozağaçlı’nın onurunu iade etmek istediği kavrayışla “şehit” düşenler. Evet, şahitlikten gelir şehit ve işte düzenin oylumlu ve geçirgen gerçekliğinin boşluğunda yuvalanan hakikate şahadet edenlerin şefaatidir.

Canından olmak özgül bir durum değil, hem Murathan Mungan’ın dizeleriyle “devrim için ölmek ile intihar etmek aynı şey” de “değildir” belki, ama tarihin anlamına gerilen her ceset, er geç çarmıhtan inecek denir. İşte tartışmalı da olsa, mücadelede düşenlere şehit denmesi de bu yüzden.

Bugünkü geçirgen ve desüblimize, yücelikten ve bizi aşan her türlü anlamın olgunluğundan ayrı düşmüş günübirlik gerçekliğe direnen şey, işte bizden kalacak +1 gün. Sonsuzun şarkısıdır içimizde cıvıldayan.

Öncü olmak mümkün değildir, bu anlamıyla. Daha önce de bir vesileyle yazdığım gibi.

O halde elbette yaşantısını yeniden anlamlandıracak olanlar, devam etmenin yollarını arayanlar, ancak bunu eski stratejileri boşluğa düştüğünden yapamayanlar, bir çeşit ihanete uğrayacak ve evde kalmış eşyalarını toplayacak olanlar, hepsi oldu, olacak. Neticede, şahit olunan gerçeği reddiye için de bir ömür verecekler var.

Çünkü bütün bilginin kaynağı, onun için emek vermiş ve çile çekmiş olanların kanıdır.

Bir ceviz ağacının cevizi

Günlerden bir gün, güneş soğumadan önce yok olursa insanoğlu yeryüzünden ki bu muhtemel, ruhlar büyük unutuş ırmağından içse ve yeni vücutlar bulsa da kendisine, geriye güneşe şahitlik kalacak.

Ama öte yandan, insanoğlu o muzaffer ve özgür adımlarıyla yeniden yürüse ve o koca yıldız sönse de yine, kalacak olan şey bir hiç midir?

Belki, bir şansımız daha olabilir.

Öyleyse ne için çabalamalı? İşte tam olarak bu aradaki süre, bu +1 için.

Bugün Siyasal İslam’ın sinik ideolojisinin muzaffer yaygarasının gitgide bir yankı odasındaki ekolar gibi silinip gitmeye mahkûm olduğunu günbegün daha net idrak ediyoruz. Seçimlerin ötesindeki siyasetin daha gerçekçi ve sert boyutuyla karşı karşıya kalıyoruz. Restorasyon derken tek anladığı cephe restorasyonu olan müteahhit ve mücahitler arasında seçim yapmamız gerektiği önermesine daha az teslimiz.

Bugün, elde var 1 yenilgi. Tanık olduğumuz ve üstlendiğimiz küçük hayatların ve tortusunda günbegün büyümekte olan huzursuzluğun daha çok bilincine varıyoruz.

Elbette daha çok insan, gitgide plastikleşiyor. Aslen derya deniz dilimizi konuşuyor ancak onu kirletiyor. Ama işte dünyanın çevresinde döndüğü ve kaderini belirleyecek olan o bin seyirci, düzenin gerçeğini teşhir etmek için fırsat kolluyor.

Dünyanın aklı ve kalbi, onlarla atıyor.

Kavga sürüyor…

Ülkemiz kederli ve kızgın.

Ülkemiz yas tutuyor ve öfkeli. Nanterre’de Nahel’in bir polis memuru tarafından yakın mesafeden 

öldürülmesi, işçi sınıfı mahallelerini ve buralarda büyüyen gençleri, özellikle de ırksallaştırılmış ve güvencesiz durumda olanları hedef alan ayrımcı ve güvenlik temelli kamu politikalarının onlarca yıllık etkilerini gözler önüne sermiştir. Şiddetin tırmanması bir çıkmaz sokaktır ve durdurulmalıdır. Polisin esasen baskıcı yaklaşımı ve 2017 yılında hizmet silahlarının kullanımına ilişkin olarak getirilen mevzuat değişiklikleri, nüfusun ayrımcılık ve ırkçı uygulamalar açısından yaşadığı ve acı çektiği durumu daha da kötüleştirmektedir.

Halk ile polis arasındaki gerilim çok eskilere dayanmaktadır ve adaletsizlik, önyargı, şiddet, ayrımcılık, cinsiyetçilik… ve toplumun tamamına yayılan ve hâlâ ortadan kaldırılamamış olan sistemik ırkçılıkla damgalanmış bir tarihin parçasıdır.

Söz konusu mahallelerin sakinleri ve özellikle de kadınlar, kamu hizmetlerinin eksikliğini çoğu zaman kendileri telafi etmek zorunda kalmaktadır. Bu hizmetlerin – okullar, sosyal ve kültürel tesisler, spor tesisleri, postane, idari hizmetler vb – azalması ve gönüllü kuruluşlara Devlet desteğinin azalması, bu mahallelerin ve özellikle Fransız Denizaşırı Toprakları başta olmak üzere çok daha ötedeki tüm bölgelerin marjinalleşmesine büyük ölçüde katkıda bulunmuştur.

Bu mahalle nüfuslarının terk edilmesi, yoksullaşma, enflasyon, artan kiralar ve enerji fiyatları ile işsizlik sigortası reformu gibi ekonomik koşullarla daha da kötüleşmektedir. Sosyal eşitsizlikler özellikle çocukları ve bekar anneleri etkilemektedir. Nanterre’deki trajediye tepki olarak son günlerde işçi sınıfı mahallelerini  sarsan ayaklanmalar da bunu göstermektedir.

Polis politikalarında, güvenlik yasalarında (Küresel Güvenlik Yasası, Ayrılıkçılık Yasası, vb.) ve acil durum  önlemlerinde onlarca yıldır süregelen aşırılıklara ek olarak, son günlerde hükümetten hızlı adaletin sağlanması için baskı görüyoruz. Giderek ağırlaşan cezalarla birlikte sistematik önleyici tutukluluk kabul edilemez!

Acil ihtiyaç, sadece aşırı sağı güçlendirecek ve hak ve özgürlükleri bir kez daha geriye götürecek olan baskı değildir.

Kalıcı barış ancak hükümetin durumun aciliyetine ve ilgili kişilerin taleplerine yanıt vermek üzere gerekli tedbirleri alması halinde sağlanabilir.

BM, Fransa’daki güvenlik politikalarını ve başta polis teşkilatı olmak üzere ırkçılıkla ilgili kurumsal sorunları defalarca eleştirmiştir.

Ayrımcılık, eşitlik fikrinin altını oyan ve umutsuzluk tohumları eken ağırbir zehirdir.

Aşırı sağ bunu toplumu daha da bölmek için kullanıyor. İşçi sınıfı mahallelerine yönelik iç savaş çağrısını ve bu mahallelerden insanların polis sendikaları tarafından “zararlı” olarak tanımlanmasını kınıyoruz.

Nahel’i öldüren polis memuru için aşırı sağcı bir kişinin girişimiyle bir fon oluşturulmasını ve hükümetin bu konuda herhangi bir adım atmayarak yangına körükle gitmesini kınıyoruz.

Her şeyin yeniden düşünülmesi ve üzerine inşa edilmesi gerekiyor. Yeni temellerden başlamamız, tartışma için geniş forumlar oluşturmamız ve onlarca yıllık kamu politikalarının hatalarından ders çıkarırken, eşitlik konusundaki ortak arzumuzun temelini oluşturan tarihlere, geçmişlere, kültürlere ve tekilliklere saygı duymamız gerekiyor. İşçi sınıfı mahallelerinde yaşayanların, özellikle de gençlerin taleplerini dinlemenin ve dikkate almanın tam zamanı!

Bu durum, hükümetin sorumluluklarını üstlenmesini ve çatışmayı sona erdirmek için acil çözümler sunmasını gerektirmektedir:

– kolluk kuvvetleri tarafından ateşli silah kullanımına ilişkin kuralların gevşetilmesine ilişkin 2017 tarihli yasanın yürürlükten kaldırılması

– Polis gücünün, müdahale tekniklerinin ve silahlarının derinlemesine reforme edilmesi;

– IGPN’nin yerine polis hiyerarşisinden ve siyasi iktidardan bağımsız bir kurumun getirilmesi;

– İnsan Hakları Savunucusu başkanlığındaki idari makam bünyesinde gençleri etkileyen ayrımcılıkla ilgili bir birimin oluşturulması ve polis teşkilatı da dahil olmak üzere ırkçılıkla mücadele için kaynakların güçlendirilmesi.

Ancak, farklı bir servet dağılımı olmadan, sosyal eşitsizliklerle mücadele etmeden hiçbir şey yapılamaz.

İklim değişikliği, artan kiralar ve ücretlerle daha da kötüleşen yoksulluk ve güvensizlikle mücadele 

edilmeden, kamu hizmetleri ve halk eğitimi güçlendirilmeden hiçbir şey yapılamaz. Aşırı sağ için verimli bir zemin sağlayan gerici kamu politikaları izlemek yerine hükümetin mücadele etmesi gereken alanlar bunlardır.

Sendikalarımız, derneklerimiz, kolektiflerimiz, komitelerimiz ve siyasi partilerimiz kamusal ve bireysel özgürlükleri korumak için seferber olmaktadır.

Şimdilik, insanları, 8 Temmuz’da Beaumont-sur-Oise’da Adama için Hakikat ve Adalet Komitesi  tarafından düzenlenen yürüyüş ve 15 Temmuz’da Polis Şiddetine Karşı Ulusal Koordinasyon  tarafından düzenlenen yürüyüş örneklerini takip ederek, 5 Temmuz Çarşamba gününden itibaren  ülke genelinde bu talepler etrafında yapılacak tüm miting ve yürüyüşlere katılmaya çağırıyoruz. Fransa ve denizaşırı Fransız topraklarında 8 Temmuz Cumartesi günü yurttaş yürüyüşleri düzenlenmesi çağrısında bulunuyoruz.

Bu seferberlikleri geliştirmek için birlikte çalışacağız.

Sendikalar: CGT, CNT-Solidarité Ouvrière, Fédération Syndicale Étudiante (FSE), FSU, Solidaires Étudiant-e-s, Syndicat des Avocats de France, UNEF le syndicat étudiant Union, Syndicale Solidaires, Union Étudiante,Dernekler: 350.org, Adelphi’Cité, Amnesty International France, Alternatiba, Alternatiba Paris, Les Amis de la Terre France, ANV-COP21, ATTAC France, Bagagérue, Conscience, Coudes à Coudes, DAL Droit au Logement, La Fabrique Décoloniale,FASTI (Fédération des Associations de Solidarité avec Tou-te-s les Immigrés-e-s), Fédération Nationale de la Libre Pensée, Fédération nationale des maisons des potes, Femmes Egalité, Fondation Copernic, Gisti (Groupe d’information et de soutien des immigré-es), Greenpeace France, Jeune Garde Antifasciste, LDH (Ligue des droits de l’Homme), Memorial 98, Observatoire nationale de l’extrême-droite, Organisation de SolidaritéTrans (OST), Planning familial, Réseau d’Actions contre l’Antisémitisme et tous les racismes-RAAR, REVES Jeunes, SOS Racisme,

Kolektifler : Alliances et Convergences, Assemblée des Gilets Jaunes de Lyon et Environs, Colère Légitime, Collectif civgTENON, Collectif des Écoles de Marseille (le CeM), Collectif national pour les Droits des Femmes, Collectif Nouvelle Vague, Collectif Vérité et Justice pour Safyatou, Salif et Ilan,  Collective des mères isolées, Comité des Soulèvements de la Terre Sud-Essonne, Comité Local de Soutien aux Soulèvements de la Terre Aude, Comité Soulèvement Bas-Vivarais, Comité les Soulèvements de la Terre Lyon et environs, Comité local de soutien aux Soulèvements de la Terre Villefranche, Comité local de soutien aux Soulèvements de la Terre Romans-sur-Isère, Comité nîmois de soutien aux Soulèvements de la Terre, Comité de soutien à Moussé Blé, Comité justice et vérité pour Mahamadou, Comité Les Lichens Ardéchois, Comité Vérité et Justice pour Adama, Coordination des comités pour la défense des quartiers populaires, Démocra’psy, Dernière Rénovation, En Gare, Justice pour Othmane, La Révolution est en marche, La Terre se soulève en Corrèze, Le Peuple Uni, Les Soulèvements de la Terre – comité Île-de-France, Les Soulèvements de l’Entre2Mers (33),  Lyon en lutte, Lyon Insurrection, Nîmes Révoltée, Réseau GBM, Rejoignons-nous, Collectif du 5 novembre – Noailles en colère (Marseille), Syndicat des quartiers populaires de Marseille, Collectif Justice pour Claude Jean-Pierre, Youth for Climate IDF,

Siyasi örgütler: ENSEMBLE! – Mouvement pour une Alternative de Gauche, Écologiste et Solidaire, Europe Ecologie Les Verts (EELV), La France insoumise (LFI), Front Uni des Immigrations et des quartiers populaires (FUIQP), Gauche Ecosocialiste (GES), Génération.s (G.s), Nouveau parti anticapitaliste (NPA), Parti Communiste des Ouvriers de France (PCOF), Parti de Gauche (PG), Pour une Écologie Populaire et Sociale (PEPS), Parti Ouvrier Indépendant (POI) Réseau Bastille, Révolution Écologique pour le Vivant (REV), Union communiste libertaire (UCl)

Martín Cúneo ve Emma Gasco’nun makalelerini yinelemekten her zaman mutluluk duyuyoruz. Burada, yorulmak bilmeyen bir savaşçı olan Hugo Blanco ile İspanyol Viento Sur dergisi (sayı 117, Temmuz 2011) tarafından yayınlanan ve aşağıdaki giriş bölümünü de yeniden yayınladığımız röportajdan bir metni tercüme ediyoruz.

Hugo Blanco kahramanlara benzemez ama devrim yoluyla kapitalizm dışında bir sistem kurma mücadelesinin kahramanlara ihtiyacı yoktur. Hugo Blanco bir köylünün, bir Kızılderilinin, bir sendikacının, yılmaz bir devrimci militanın özelliklerine sahiptir…^eİşte bizim ihtiyacımız olan da bu, dünya çapında tanınan ve güvenebileceğimiz yoldaşlar, yirminci yüzyılın isyanları ve devrimleri ile bugünün isyanları ve devrimleri arasındaki ortak bağımız gibi, Tahrir Meydanı’nda, Kasbah’larda, Syntagma Meydanı’nda [2] ya da daha mütevazı bir ifadeyle öfkeli hareketimizde Hugo kesinlikle kendini evinde hissederdi.

Olağanüstü bir hafızaya sahip olan Hugo, şaşırtıcı hayatını (ya da bu makalenin başlığının çok yerinde bir şekilde ifade ettiği gibi hayatlarını) bize doğallık ve mizahla, başka bir deyişle binlerce savaş görmüş Cuzco kırsalından yaşlı bir Kızılderili bilgenin yapacağı gibi anlatıyor.

Martín Cuneo, Hugo Blanco’nun kişiliğini öyle bir sadakatle yansıtmış ki, onu tanıyanlar sanki ona bakıyormuş gibi hissediyor, tanımayanlar ise birçok yerde, birçok insanda, farklı etiketler ve ideolojilerde saygı, sevgi ve hayranlık uyandıran o militan biyografilerden biri hakkında fikir sahibi olabiliyor. […]

Cuzco’nun tarihi merkezindeki bir pansiyonun kafeteryasında oturan Hugo Blanco, “Peru kedisinin yedi, İsveç kedisinin dokuz canı var… Yani bir dahaki sefere benim de sıram gelecek,” diyor. Kendi ifadesiyle, 76 yıllık yaşamında ölümle dokuz kez burun buruna gelmiş. Ancak hikayesi ilerledikçe, birçok kez unuttuğunu fark ediyoruz. Ölüm cezaları, silahlı çatışmalar, adam kaçırmalar, suikast girişimleri, hastalık, on dört açlık grevi, işkence ve hapis… Ve kaybeden hep ölüm oldu. Bu tarihi köylü savaşçısı, birbirini izleyen Peru hükümetleri için öylesine utanç vericiydi ki, açlık grevlerinden biri sırasında dönemin İçişleri Bakanı ona bir tabut sunarak dayanışmasını ifade etti.

Toprak reformu en alttan başladı

Orta sınıf bir ailede doğmasına rağmen, çok sevdiği yazar José María Arguedas gibi o da yerli olmayı seçti [3]. Çocukluğuna damgasını vuran olaylardan biri, büyük toprak sahibi Bartolomé Paz’ın baş harflerinin bir Kızılderili köylünün sırtına damgalanmasını emretmesiydi. Blanco 2008 yılında, son gözaltılarından birinin ardından yeniden özgürlüğüne kavuştuğunda, “Doğal olarak Bay Paz tutuklanmadı, ki bu saygın bir kişi için düşünülemezdi, ancak bu olay muhtemelen hayatımın aldığı yönü etkiledi” dedi. Bu olayda, söz konusu büyük toprak sahibinin oğlu tarafından Kızılderili topluluklardan alınan toprakların geri alınmasına katılmakla suçlanmıştı.

Arjantin’de eğitim görüp işçi olarak çalıştıktan ve 1958’de dönemin ABD Başkan Yardımcısı Richard Nixon’ın ziyaretine karşı düzenlenen protestolara katıldıktan sonra, La Convención’daki bir çiftlikte çalışmak üzere memleketi Cuzco’ya döndü. Bu yıllarda, sömürgecilikten miras kalan yarı feodal bir sistem olan gamonalizm hâlâ uygulanmaktaydı. Toprak sahibi, bir araziyi işleme izni karşılığında köylüden çiftlikte çalışmasını ve patron için her türlü görevi yerine getirmesini istiyordu: toprağı ekmek, efendinin evinde hizmetçi (pongo) olarak hizmet etmek, ürününü toprak sahibine onun belirlediği fiyattan satmak vb.

José María Arguedas, haciendalarda köylülerin maruz kaldığı aşağılanmaları en iyi anlatan kişiydi. Onun El Sueño del Pongo adlı öyküsü Blanco’nun en sevdiği öykülerden biri olmaya devam ediyor. Hizmetçisine her gün kötü davranan, onu bir köpek gibi havlamaya ve sürünmeye zorlayan ya da bir viscache taklidi yapmak için kulaklarını diken bir patronun hikayesidir. Bir gün pongo efendisine yaklaşır ve tüm hizmetkarların önünde ona dün gece rüyasında onu gördüğünü söyler. Efendi ondan rüyasını anlatmasını ister. Köylü devam etmiş: Efendi ve pongo ölmüşler ve ikisi de Aziz Francis’in önünde çıplak olarak belirmişler. Aziz, bir melekten içinde bal olan altın bir kâse getirmesini ve onu efendinin üzerine dökmesini istemiş. “Bu şekilde olması gerekiyordu” diyor sahibi. Pongo rüyayı anlatmaya devam etti: Aziz Francis “ikinci sınıf” bir melekten insan dışkısıyla karıştırılmış bir kavanoz benzin getirmesini ve bunu Kızılderili’nin üzerine sürmesini istedi. “Bu şekilde olması gerekiyordu,” diyor ev sahibi. Ama rüya burada bitmiyordu. Saint-François son bir emir daha verdi: iki karakter sonsuza kadar birbirlerini yalamalıydı.

José María Arguedas’ın pongosunun diğer yaşamında bir aziz sayesinde elde ettiği ilahi adaleti, La Convención ve Lares hacıendalarının köylüleri sınırsız bir grev sayesinde elde etti. Cuzco İşçi Federasyonu’ndaki Stalinistler “Troçkist Blanco dokuz aydır grevde olan bir sendikayla büyük riskler alıyordu” diyorlardı. Ancak bu sıradan bir grev değildi. Bir işçi greve gittiğinde ücretini kaybeder ve işten atılabilir. Ama bir köylü kendi toprağına bakmak için efendisi için çalışmayı bırakırsa ve grevi bir bölgedeki tüm haciendalara yayılırsa ne olur? İşte devrim budur. Aşağıdan tarım reformu.

1960’ların başında La Convención eyaletinde ve Cuzco departmanındaki Lares bölgesinde olan buydu. Patronlar tarafından işlenen suistimaller karşısında, La Convención bölgesinde köylüleri savunan ve taleplerinin incelenmesini talep eden avukatların yer aldığı sendikalar kuruldu.

“Polis ve yargı üzerinde kontrolleri olduğu için elebaşlarını hapse attılar. Chaupimayo’da bu sendikalardan birine katıldım” diyor Blanco, her zamanki hasır şapkası, beyaz sakalı ve yerli sandaletleriyle. O 1960 yılında sendikaya katıldığında, sendikanın üç lideri tutukluydu. “Benim için her şey orada başladı. Tutuklular için gösteriler düzenledik, yolları ve ildeki ticari faaliyetleri bir günlüğüne kapattık, toplantılar yaptık, açlık grevleri yaptık… Ve onları dışarı çıkarmayı başardık. Ancak birçok büyük toprak sahibi şikayet listesini imzalamayı ya da sendikaları tanımayı reddetti. Köylülerle görüşmeler söz konusu bile değildi.

“Bunun üzerine sendikalar greve gitmeye karar verdi. Ve çiftçi mutluydu, çünkü arazisini işlemek için daha fazla zamanı vardı. Kira grevindeki bir kiracı gibiydi” diye açıklıyor. Köylülerin başlangıçtaki talepleri –çalışmak zorunda oldukları gün sayısının azaltılması, sekiz saatlik iş günü, fiziksel kötü muameleye son verilmesi, sendika özgürlüğü vb– grevle aşıldı. Köylülerin başlangıçtaki talepleri – daha az çalışma günü, sekiz saatlik iş günü, fiziksel kötü muamelenin sona ermesi, örgütlenme özgürlüğü, vb–  feodal toprak mülkiyetine doğrudan bir meydan okumaya dönüşen grevle aşıldı.

Grevde olan yüz kadar haciendas vardı, grev adı verilen bir tarım reformu yaşayan yüz haciendas. Blanco, “Tarım reformu köylüler tarafından, onlar farkında olmadan gerçekleştirildi” diye ekliyor. “Ya toprak ya ölüm” sloganıyla hareket eden hacienda köylüleri, Cuzco İşçi Federasyonu’ndan daha ileri gitmeyi başardılar.

Meşru müdafaada gerilla savaşı

Büyük toprak sahipleri silahlanmaya, havaya ateş açmaya ve kendi deyimleriyle “Hintli hırsızları” ölümle tehdit etmeye başladılar. Köylüler olayı Guardia Civil’e bildirdiler ama bir tuğla duvarla karşılaştılar. “Şikayet etmeyi hiç bırakmayan siz utanmaz yerliler patronun toprağını çalıyorsunuz ve patronun sizi köpekler gibi vurmaya hakkı var”. Blanco’ya inanılacak olursa, aldıkları cevaplardan biri buydu.

Polisin gösterdiği suç ortaklığı karşısında grevcilerin çoğu La Convención’da yeni kurulan İl Köylü Federasyonu’na başvurdu.
– Blanco onlara “Bize kalan tek şey kendimizi savunmak” dedi.
– Yoldaşlar, sarhoş olduğumuzda birbirimizi vurabileceğimizi biliyorsunuz,” dedi “bürokratlar”.
– Evet, yoldaş haklı,” diye yanıtladı Blanco, “bu olabilir, ama bunu önlemenin en iyi yolu iyi örgütlenmiş öz savunma komiteleri kurmaktır.

“Ve sonra söyleyecek başka bir şeyleri kalmadı. Ve öneri onaylandı. Ve Chaupimayo’da en çok tehdit altında olanlardan biri olduğumuz için zaten kendimizi hazırladığımızı bildiklerinden, meclis oybirliğiyle beni öz savunma komitelerini organize etmek üzere seçti” diye hatırlıyor.

Öncelikle silahların temin edilmesi gerekiyordu. Bir patlamadan korkan yetkililer Peru’nun güneyinde silah satışını yasakladı. “Ancak tüccarlar kapitalist oldukları için kendi kendilerine şöyle dediler: “Peru’nun güneyinde silahlar yasaklandıysa, orada iyi bir fiyata satmaları gerekir. Hadi gidelim”.” Eksik olan tek şey onları satın alacak paraydı. Bir gece ev sahibinin sığırlarını alıp sattılar. “Ertesi gün etler her zamankinden daha ucuza satıldı. Böylece silah almak için paramız oldu. Çiftçilerin havai fişekçi arkadaşları da bize barut sağlıyordu. Chaupimayo yakınlarında inşaatı devam eden bir yolun ustabaşı bize dinamit verdi ve hatta mühendis bize nasıl kullanılacağını öğretti”, diye gülüyor Blanco. “Yoldaşım Troçki şöyle derdi: ‘İnsanları kendilerini silahlandırma ihtiyacına karşı silahlandırmalısınız’. İnsanlar silahlanmaya ihtiyaç duyduklarını hissettiklerinde, her yerden silahlar gelmeye başlar.”

Başlangıçta öz savunma grupları amaçlarına ulaştılar: büyük toprak sahipleri tehditlerini daha az şiddetli hale getirdiler. Ancak sağ kanadın, bu “düzensizlik durumuna” izin vermekle suçladığı askeri hükümeti eleştirmesi, baskıcı bir tırmanışın başlangıcını mühürledi. “Guardia Civil’in başkanının radyodan duyurduğu gibi, önce daha az örgütlü dağlık bölgeye saldırdılar ve bir toplantı sırasında bir köylüyü öldürdüler. Ardından La Convención ve Lares Köylü Federasyonu’nun toplantı yapmasını engellemek için La Convención’a gittiler. Sendika toplantılarını tüfek dipçikleriyle bastırdılar.

Yeraltından hapishaneye

Bu karşı saldırı bağlamında, bir ev sahibi yerel sendikanın genel sekreterini tutuklamak için bir polisle birlikte geldi. On bir yaşında bir çocuktan başka kimseyi bulamadılar.

– Baban nerede?
– Bilmiyorum efendim.
– Ne demek bilmiyorum?” diye bağırdı ve polisin silahını göğsüne doğrultarak çocuğu tehdit etti.
– Eğer konuşmazsan, seni öldürürüm.

“Babasının nerede olduğunu bilmeyen çocuk gözyaşlarına boğuldu ve patron polis memurunun huzurunda onu kolundan vurdu. Daha sonra arkadaşı yardım için geldi. O sırada zaten beni kovalıyorlardı” diyor Blanco.

– Hangi makama şikayet edebilirim?” diye sordu çaresiz baba.

Dört sendika bir araya gelerek Hugo Blanco başkanlığında bir komisyon göndermeye karar verdi. “Çiftliğe ulaşmak için iki polis karakolundan geçmek zorunda kaldık. Birinden kurtulmayı başardık ama diğerinden kurtulamadık. İnsanların onlara haber vermek için koştuğunu gördük” diyor Blanco. Guardia Civil karakolunun önünde bir gardiyan gazete okuyormuş gibi yapıyordu.

– Efendim, sizinle konuşmak istiyorum,” dedi Blanco.
– Evet, buyurun,” diye yanıtladı polis memuru.
– Bu çiftliğin sahibinin bir çocuğu yaraladığını biliyor musunuz? Biz buraya sahibinden hesap sormak için gönderilen bir komisyonuz, ancak yeterli silahımız olmadığı için biraz ödünç almaya geldik,” diye açıkladı Hugo Blanco, tabancasını çıkararak. Yani biz silahları buradan çıkarırken ellerinizi kaldırıp sessiz kalacaksınız ve hiçbir şey olmayacak. –
Ah, eğer silah istiyorsanız, size biraz vereceğim…
– Sessiz olun, ellerinizi kaldırın yoksa ateş ederim,” dedi Hugo Blanco sesini yükselterek. Polis ayağa kalktı ve kollarını kaldırmak yerine silahını çıkarmak için cebine uzandı. Hugo Blanco ateş etti. Polis tabancasını çekip ateş etmeyi başardı ama çoktan düşmüştü. “Bir saniye daha geçseydi ölmüş olacaktım” diyor Blanco. “Silahını elinden almak için kendimi onun üzerine attım. Dışarı çıktık ve istasyonun etrafını sardık. Çatışma başladı. Ancak ev yapımı bir el bombası patladığında diğer muhafız teslim oldu.”

Kaldıkları köy olan Pujiura’dan hemşire çağırdılar ancak hemşire yaralı polisi kurtaramadı. Blanco’ya göre, “polis çocuğu vurması için silahı sahibine veren muhafızdı ve bu yüzden teslim olmak istemedi”.

Kısa bir süre sonra kol bir pusu kurdu. “Kimsenin ölmesini istemedim. Polisin hangi yönden geleceğini bilmediğimizden, bizi uyarması için her iki uca birer nöbetçi yerleştirdik. Onlardan ben gelene kadar ateş etmemelerini istedim; niyetim silahlarını teslim etmeleri için onları tehdit etmekti. Ancak yoldaşlarım paniğe kapıldı ve iki polisi öldürdü. Duruşmada Hugo Blanco üç ölümün sorumluluğunu üstlendi. “Artık dava kapandığına göre, bu olayla hiçbir ilgim olmadığını söyleyebilirim” diye itiraf ediyor.

Açık alanda ateş teatileri ve gecelerle noktalanan bu gizlilik dönemi, düzinelerce sendikanın kurulmasına ve köylü grevinin yayılmasına katkıda bulundu. Ancak Hugo Blanco’nun kolunun etrafındaki kuşatma giderek daralıyordu. Ona göre, Guardia Civil’in onu ölü ya da diri ele geçirme emri vardı, Peru Soruşturma Polisi’nin (PIP) emri ise onu canlı ele geçirmekti. Ama şans yine onun yanındaydı. Onu ilk gören bir PIP ajanıydı. “O burada” diye bağırdı. Ama Guardia Civil de oradaydı. Guardia Civil’in başı “Vurun” emrini verdi. Emir Blanco’yu canlı yakalamak olduğu için PIP polisi havaya ateş etti.
– Kımıldama, eller yukarı” diye bağırdı polis.
– Ellerimi kaldırmalı mıyım yoksa hareketsiz mi durmalıyım?” diye cevap verdi Blanco. “Hayatım boyunca sık sık korktum, ama böyle zamanlarda oldukça sakinim” diye açıklıyor.

1963 yılının Mayıs ayıydı. Gözaltına alındığı sırada yalınayaktı. Ayakkabıları çok belirgin bir iz bırakmıştı. Bu nedenle onları, polisin eline geçmesini önlemek için kesinlikle gerekli olan belgelerle birlikte yakındaki bir mağaraya saklamıştı. Hugo Blanco ayakkabısız olarak La Convención’un başkenti Quillamba’daki PIP ofisine götürüldü. Oradan da helikopterle Cuzco’daki kışlaya götürüldü. “Beni helikopterle götürmek için ofisten çıkardıklarında sokakta toplanan insanlar beni alkışladı ve ben de ‘Ya toprak ya ölüm’ diye bağırdım. Yakalandım ama bu mücadelenin sonu anlamına gelmiyordu” diye hatırlıyor. Bu onun hapishanede geçireceği yılların başlangıcıydı.

Toprak reformu için katalizör

Tutuklanmasına rağmen, güney Peru’da tarım reformu çoktan başlamıştı. Hugo Blanco iktidardaki ordunun ruh halini hatırlıyor. “Bu Kızılderililer on aydan fazla bir süredir çiftlikte çalışmadan yaşamaya alışmışlardı. Onları patronları için çalışmaya nasıl geri döndürebiliriz? Bir yangına doğru gidiyoruz. Bir tarım reformu yasası çıkarsak daha iyi olur, ama sadece bu bölge için. Onlar da öyle yaptı.

Ancak şaşırtıcı olmayan bir şekilde isyan Peru’nun diğer bölgelerine de yayıldı. Bu yıllarda Fernando Belaúnde Terry (1963-1968) askeri hükümetin yerini almıştı. “La Convención halkına silahlandıkları için toprak verildi ama bize hiçbir şey verilmedi. Bunlar ülkenin her yerinde toprak gasp eden köylülerin düşünceleriydi. “Belaúnde isyanı kurşunlarla bastırdı ve Cuzco’daki Soltera Pampa’da olduğu gibi katliamlar yaşandı” diye devam ediyor Blanco. O yıllarda Luis Felipe de la Puente Uceda’nın gerillaları ve Ulusal Kurtuluş Ordusu (ELN) ortaya çıktı, amaçları bir direniş yatağı yaratmak olan klasik Küba tarzı gerillalar.” Ordu kendi kendine şöyle dedi: “Bu Belaúnde tüm ülkeyi ateşe verecek. İktidarı ele geçirmek ve La Convención’da yaptıklarımızı Peru’da da yapmak bizim çıkarımıza olacaktır” diye devam ediyor Blanco.

Ve böylece Juan Velasco Alvarado komutasındaki ordu, 1968 yılında sivil özgürlüklere getirilen kısıtlamalarla birlikte milliyetçi ve popülist bir program temelinde iktidarı ele geçirdi. Petrol şirketlerinin kamulaştırılması, ekonominin kilit sektörlerinin millileştirilmesi ve gamonalizme kesin bir son veren geniş çaplı bir tarım reformu, 1968-1975 yılları arasında fiilen ülkeyi yöneten bu generalin aldığı önlemler arasındaydı. 1969’daki tarım reformu milyonlarca hektarın köylü ve Kızılderili topluluklarına dağıtılması ve Sociedades Agrícolas de Interés Sociales (SAIS) adı altında birçok haciendanın birleşmesi sonucu büyük kooperatiflerin kurulmasıyla sonuçlandı. “Gamonalizm tüm biçimleriyle yok oldu ve yerini tarımsal kapitalizme bıraktı. Bugün, tarım ticaretinin ilerlemesine rağmen Peru, çiftçi topluluğunun mücadelesi sayesinde, bireysel ya da kolektif olarak köylülerin elinde en yüksek toprak oranına sahip Latin Amerika ülkesi olmaya devam ediyor” diyor Blanco. “Ancak SAIS fikri köylülere cazip gelmedi. Teoride Rus devriminden daha ileri gidildi, tüm topraklar ‘kolektifleştirildi’, ancak pratikte kolektif çalışmadan yararlananlar iki ya da üç bürokrata indirgendi”. Takip eden yıllarda köylülerin SAIS’e karşı mücadelesi devletle bir çatışma kaynağı haline geldi.

1989 yılında Alan García’nın ilk başkanlığı sırasında Hugo Blanco Peru Köylü Konfederasyonu’nun (CCP) örgütlenme sekreteriydi. “Puno halkının toprağı ele geçirmek istediğine dair söylentiler vardı. Ben de Puno’ya gönderilmeyi istedim. O sırada Alan Garcia hükümetine, polise ve orduya, Velasco’nun kurduğu köylü merkezi olan Ulusal Tarım Konfederasyonu’na ve silahlı mücadeleden başka bir mücadele biçimi olduğunu söylediğimiz için bizi köylü davasına ihanet etmekle suçlayan Aydınlık Yol’a karşı savaşıyorduk. Ve tüm bunlara rağmen, topluluklar için SAIS’den 1.250.000 hektarı geri almayı ve Velasco’nun tarım reformunu yeniden düzenlemeyi başardık” diyor Blanco gururla.

“Ya Toprak Ya Ölüm”

Gözaltına alındıktan sonra Blanco üç yıl boyunca hücre hapsinde yargılanmayı bekledi. Onu mahkûm etmekten bir Guardia Civil mahkemesi sorumlu olacaktı. Duruşmalar 1966’da başlamadan önce, bu mahkeme bir anlaşma önermek üzere bir temsilci gönderdi.

– Ölüm cezası ya da 25 yıl hapis riskiyle karşı karşıyasınız. Ama özgürlüğünüzü yeniden kazanma şansınız var. Hasta olduğunuzu beyan edersiniz, biz de hasta olduğunuzu onaylarız ve sizi istediğiniz ülkeye sınır dışı ederiz.
– Teşekkür ederim ama benim sağlığım gayet yerinde,” diye cevap verdi Blanco. “Teklifi kabul etmek Peru halkına ihanet olurdu, çünkü hacienda sisteminin dehşetini ve polisin uşaklığını açık mahkemede ifşa etme fırsatından mahrum kalırdım” diye açıkladı.

Duruşma, Şili sınırına yakın bir şehir olan Tacna’da, çölün ortasında, dava hakkında hiçbir şeyin bilinmediği bir yerde gerçekleşti. “Duruşmadan siyasi olarak yararlandık. Üç yıl boyunca benimle birlikte tutuklanan yoldaşlara özgürlüklerini yeniden kazanmak için söyleyecekleri tek bir şey olduğunu tekrarlayıp durdum: okuma yazma bilmeyen köylüler olduklarını ve komünist Hugo Blanco’nun onları kandırdığını. Ama hiçbiri bunu söylemedi. Üç yıldır yoldaşlarından haber alamayan Hugo Blanco mahkeme salonuna girdiğinde, yaklaşık yirmi kişi olduklarını gördü.

– Ya toprak ya ölüm!” diye bağırdı Blanco.
– Biz kazanacağız!” diye bağırdı yirmi adam.

Savcılardan biri Hugo Blanco için ölüm cezası talep etti. Duruşma sona ermek üzereydi ve mahkumiyetin yakın olduğu açıktı.

– Eklemek istediğiniz bir şey var mı?” diye sordu yargıç.
– Evet,” diye yanıtladı Blanco. Eğer La Convención’da meydana gelen sosyal değişimler ölüm cezasını haklı çıkarıyorsa, bunu kabul ederim. Ama bırakın (cezayı isteyen adamı göstererek) kendisi vursun! Kanımın bir madunun ellerine sıçramasına izin vermeyin, çünkü onlar halkın çocukları ve dolayısıyla benim kardeşlerim!

Hüküm okunmadan önce Hugo Blanco bir kez daha “ya toprak ölüm” diye bağırdı, ancak bu kez eski yol arkadaşlarının yanı sıra tüm seyirciler de ona eşlik etti. Yargıç kısa süre sonra izleyicilerin ayrılmasını emretti. Yirmi yıl sonra Tacna, Kurucu Meclis’e adaylığını koyduğunda Blanco’ya en çok oy veren şehir oldu.

Sonunda 25 yıla mahkûm edildi. Serbest bırakılması ve idam cezasına karşı uluslararası kampanya çok büyüktü. Jean-Paul Sartre ve Simone de Beauvoir gibi önde gelen isimler en görünür şahsiyetlerdi. “Uluslararası Af Örgütü beni şiddetle savundu. Tüzüğüne göre şiddet uygulayan ya da teşvik edenleri savunmaması gerekiyordu. Meşru müdafaa yaptığımı anladılar. İsveç şubesi beni yılın mahkûmu seçti ve büyük bir poster yayınladı. Kampanya işe yaradı. İdam cezası düştü ama hapis cezası düşmedi.”

Hugo Blanco’nun sürgünleri

General Juan Velasco Alvarado 1968’de iktidara geldiğinde Hugo Blanco beş yılını hapiste geçirmişti. “Aralık 1970’te Velasco bana bir elçi, Komünist Parti’den bir yoldaş gönderdi” diye hatırlıyor.

– Velasco’nun toprak reformu için çalışmaya kendini adarsan yarın bu hapishaneden çıkarsın.
– Hayır, teşekkürler, ben burada yaşamaya alışkınım”, diye açıkladı Blanco kendine bir koka daha doldururken. “Bir hükümet için çalışmak söz konusu bile olamaz. Parlamento üyesi, belediye başkanı, yerel meclis üyesi olmak ve düşündüklerinizi söyleyebilmek başka bir şey. Ama bir hükümet için çalışmak ve her şeyin yolunda olduğunu söylemek zorunda kalmak bambaşka bir şey. Velasco ile birlikte çalışmayı taahhüt eden diğer iki siyasi mahkum serbest bırakıldı. Onlar serbest kalırken ben hapiste kalsaydım insanlar ne diyecekti? Hepimizi bu şekilde serbest bıraktılar ama sonunda sınır dışı edilmeden önce Lima’dan ayrılmam yasaktı.”

Meksika’da kısa bir süre kaldıktan sonra 1950’lerde yaşadığı Arjantin’e geri döndü. Ayrılmadan önce Meksika’daki Arjantin konsolosluğuna gitti ve konsolosluk gerekli olmamasına rağmen kendisine üç aylık bir vize verdi. Arjantin’de bir ay kaldıktan sonra, tam da yasadışı ikamet ettiği gerekçesiyle Villa Devoto hapishanesine hapsedildi. Yıl 1971’di ve General Alejandro A. Lanusse ülkeyi yönetiyordu.

Başlangıç olarak, onu tanıyan mahkumlarının yanına konuldu.
– Hey, sen Perulu değil misin?
– Evet, Perulu’yum.
– Saygılarımı sunarım dostum, harika bir iş yapıyorsun” dedi bir mahkum. Ama köylü mücadelesinden bahsetmiyordu. “Mahkum bir yankesiciydi ve Perulular bu konuda en iyileridir” diye gülüyor.

Girdiği tüm hapishaneler arasında Villa Devoto ona en kötü anıları bırakan hapishane oldu. “Kısa süre sonra siyasi bir mahkum olduğumu anladılar ve beni Halkın Devrimci Ordusu (ERP) mahkumlarının yanına gönderdiler. Baskı korkunçtu. “Dur” diye bağırarak içeri giriyorlardı ve hepimiz hareketsiz durmak zorunda kalıyorduk, sonra “Soyun, soyun!”, “Eşyalarını al, dışarı çık, yan hücreye git, giyin, yüzünü duvara dön, konuşmadan!” diyorlardı. Bu sırada koğuşumuzdaki gürültüyü duyabiliyorduk. Satranç takımımızı bulduğumuzda altı taş eksikti ya da annenizden, nişanlınızdan gelen mektupları, fotoğraflarınızı yırtmışlardı…”

Hapis cezasının uluslararası alanda ihbar edilmesi Salvador Allende’nin Şili’sine giden kapıyı açtı. Orada, Haziran 1973’te Allende hükümetine karşı yapılan ilk askeri darbe, enformasyon bülteninden sorumlu olduğu sanayi kordonunda [4] çalışırken onu gafil avladı. Bültende, bu darbenin Arjantin’de Juan Domingo Perón hükümetini deviren askeri ayaklanmalarla olan uğursuz akrabalığına dikkat çekti. Her iki olayda da deneme darbesi Haziran ayında, son darbe ise Eylül ayında gerçekleşmişti. Blanco bu dört darbenin ayrıcalıklı bir tanığıydı.

Arjantin ve Şili, Haziran ve Eylül

Blanco, 1954 yılında, köylü lideri olmadan önce, kardeşiyle birlikte yaşadığı La Plata’da tarım bilimi okumak üzere Arjantin’e taşındı. “Darbe hazırlıkları çok eskilere dayanıyordu. Üniversitedeki atmosfer dayanılmaz hale gelmişti çünkü tüm öğrenciler orta sınıftandı ve darbeyi destekliyordu. Babama bana daha fazla para göndermemesini, eğitimime devam etmeyeceğimi söyledim” diye anlatıyor.

Hava kuvvetleri Plaza de Mayo’yu bombalayıp 364 sivili öldürdüğünde La Plata yakınlarındaki Berisso’da işçi olarak çalışmaya başlamıştı. Bu 16 Haziran askeri darbesiydi. “Herkes otobüslere, Buenos Aires’te darbe” sloganıydı. “Büyük Buenos Aires halkı ilk gelenlerdi, cephaneliklere saldırdılar, kiliseleri ve başpiskoposun sarayını yaktılar,” diye hatırlıyor.

Ancak Arjantin ordusu dersini almıştı. Aynı yılın Eylül ayında gerçekleşen bir sonraki darbe Buenos Aires’te değil, ülkenin iç kesimlerindeki Córdoba’da başladı. “Perón “Merak etmeyin, önünü keseceğim” dedi. Ayaklanmayı bastırmak için bir birlik gönderdi, ancak birlik ona teslim oldu. Perón, “işçilerin görevinin evden işe, işten eve gitmek olduğunu” ve kiliseleri ateşe veren ve silah fabrikalarına saldıran komünistler gibi yapmamamız gerektiğini söyledi. Ancak bu eylemleri gerçekleştirenler Peronist insanlardı. Ta ki Buenos Aires’ten başka bir şey kalmayacağı güne kadar”. Donanma, Perón’un iktidarda kalması halinde başkenti bombalamakla tehdit etti. Perón sonunda istifa etti ve ülkeyi terk etti.

Hugo Blanco için de Şili’de aynı şey oldu. Haziran ayında darbe gerçekleştiğinde, Vicuña Mackenna kordonundaki işçiler direniş örgütledi.
– Hugo Blanco sordu: “Diğer fabrikalarla iletişim kurmak için delegeler atadınız mı?
– Yoldaş, Chaupimayo’da değiliz, burada telefonumuz var,” diye cevap verdiler.
– İletişimimiz kesildi! Kısa bir süre sonra hatlar ordu tarafından hizmet dışı bırakıldığında duyulan çığlık buydu.

“Bazı yoldaşlar silahlı savunmadan sorumluydu ve toplantı yapmaları gerekiyordu… ancak toplantı yapmadılar. Onlara “Toplantı olacak mı, olmayacak mı?” diye sorduk. Ve sonunda bize doğruyu söylediler. “Sosyalist Parti’den falanca kişi Allende’yi engelliyor, Allende [Carlos] Altamirano’yu engelliyor, Altamirano Cordillera sektörünü engelliyor ve Cordillera sektörü de bizi engelliyor. Silahlanmamızı istemiyorlar çünkü rejimi destekleyen askeri anayasacılar var ve parti onların desteğini kaybetmek istemiyor.” Bu anayasacılardan biri de Augusto Pinochet idi. Çok geç olana kadar frene bastılar” diye yakınıyor.

Ama Hugo Blanco’nun hâlâ yaşayacak çok hayatı vardı. “Operasyon başkan yardımcısı arşivleri ateşe verdi ve silahlarıyla kendini savundu. Onu öldürdüler ama o arşivleri yok etmeyi başardı. Şimdi saklanıyordu ve ülkeden çıkış yolu aramaya başladı ama tüm elçilikler polis gözetimi altındaydı. Bu kez hayatını şans ya da beceri değil, İsveç Büyükelçisi Harald Edelstam’ın yardımı kurtardı: “Büyükelçi tıraş olmamı, kardeşinin takım elbisesini giymemi, siyah kravat takmamı ve gözlük takmamı, yüzümü yıkamamı ve fotoğraf çektirmemi emretti, sonra bana bir kimlik kartı verdi: Hans Blum, İsveç Büyükelçiliği’nde danışman. Arabasından indim, ona kartı gösterdim – tabii ki ağzımı açmadan – ve beni içeri aldılar. Daha sonra Meksika büyükelçisinin konutunda bir sürü başka yabancı vardı. Beş elçilik arabası bize eşlik etti, çünkü diğer sürgünler havaalanına giderken yakalanmıştı. Oradan Meksika’ya gittim. Şili’den aldığım haberlere göre beni arıyorlardı ve yakalanmam için ödül koymuşlardı” diye hatırlıyor.

Condor Operasyonu sırasında ele geçirildi

1973 yılında Hugo Blanco İsveç’e taşındı. Şili’deki darbe üzerine konferanslar vermek üzere Batı Avrupa’nın büyük bölümünü dolaştıktan sonra Amerika Birleşik Devletleri’ne doğru yola çıktı. James Carter ve Latin Amerika’daki insan hakları ihlalleri hakkında konuşacağı 48 şehirlik turunu tamamlamak üzereyken Peru’da büyük bir genel grev patlak verdi. Bu 1977 yılının Haziran ayıydı. “Sürgünleri içeri aldılar, Kurucu Meclisi topladılar ve ben de kolumun altında aşırı solcu anayasa taslağımla geri döndüm” diyor. Tutuklanmasından on dört yıl sonra Hugo Blanco özgür bir adam olarak ve Kurucu Meclis’te İşçi, Köylü, Öğrenci ve Halk Cephesi’nin (FOCEP) adayı olarak Peru topraklarına bir kez daha ayak bastı. “Korkunç fiyat artışlarının yaşandığı bir ekonomik kısıtlama döneminden geçiyorduk ve ben depresyondaydım, başarılı olamayacağımı düşünüyordum” diye hatırlıyor. Ancak kısa süre sonra ilham buldu.

– Yoldaşlar, korkunç ekonomik kısıtlamaların yaşandığı bir dönemden geçiyoruz” dedi Hugo Blanco televizyonda. Bu konuda ne yapabiliriz? Bana oy mu vereceksiniz? Hayır. Bana oy verseniz de vermeseniz de fark etmez. Yapabileceğimiz en iyi şey ayın 27 ve 28’inde Peru Ulusal İşçi Konfederasyonu tarafından başlatılan greve hep birlikte katılmak. Hepimiz greve gidelim!

Ücretsiz olarak sağlanan televizyon alanı, grevi teşvik etmek için değil, seçim kampanyası için kullanılacaktı. Saat beşte, “her ne kadar aday olsa da”, tekrar tutuklandı. Ancak bu kez hükümet köylü lideri için farklı bir kader, kesin bir çözüm hayal etmişti: General Videla’nın Arjantin’i. Hugo Blanco, diğer siyasi tutuklularla birlikte bir ordu uçağıyla Arjantin’in kuzeyindeki Jujuy’a götürüldü.

– Arjantin ordusu ona şöyle dedi: “İşte, özgürsün.
– Ben özgürlük istemiyorum” diye cevap verdi, serbest bırakılma belgesini imzaladıktan sonra Latin Amerika diktatörlüklerinin diğer pek çok kayıp kurbanı gibi öldürüleceğinden emindi.

Ordu onu küçük bir uçağa bindirerek Buenos Aires’e gönderdi ve orada Soruşturma Polisi tarafından tutuldu. Ama zaman değişmişti. Takip eden günlerde başka Perulu tutuklular da geldi. Hugo Blanco, “Neyse ki Jujuy’dan bir gazeteci uçaktan indiğimizi gördü ve fotoğrafımızı çekti, böylece bizi daha fazla ortadan kaldıramadılar” diye anlatıyor. Ona göre kaçırma olayı Condor Operasyonu’nun bir parçasıydı. Daha sonra yapılan soruşturmalar 1975-1980 yılları arasında Peru Devlet Başkanı olan Francisco Morales Bermúdez’in Peru’da ikamet eden dört Montonero Peronist Hareketi üyesinin kaçırılmasına ve sınır dışı edilmesine izin verdiğini ortaya çıkardı. Onların ortadan kaldırılması, verdikleri hizmet için bir teşekkür işareti olacaktı. Ancak söz konusu fotoğraf bu planı altüst etti. Hugo Blanco bir süre daha ülkede kaldı. “Bana bir pasaport vermek ve gitmeme izin vermek zorunda kaldılar.”

Öğütülmüş kahve

Kurucu Meclis’e seçilmesinden kısa bir süre sonra Hugo Blanco Peru’ya döndü. 1980 yılında, Dördüncü Enternasyonal’in Peru seksiyonu olan Devrimci İşçi Partisi’nden (PRT) tarihi bir oylamayla milletvekili seçildi. Eski bir politikacı, Fernando Belaúnde Terry, Başkanlık görevini yeniden kazandı ve Shining Path’e karşı savaşın bir parçası olarak insan haklarını ihlal etme politikasını başlattı. 1983 yılında, Aydınlık Yol’a ayrım gözetmeyen eylemleri ve ordunun kışkırtma bölgelerinde izlediği “yakıp yıkma” politikası karşısında, bir eyalet yargıcı Aydınlık Yol  ile müzakerelere girmeyi önerdi. Yargıca yönelik saldırılara yanıt olarak Blanco bir parlamento oturumunda müzakere çözümünü savundu.

– Konuşmamız gereken tam da düşmanlarımızdır. Örneğin, Hitler, Pinochet ya da General Noel gibi katillerle konuşmakta hiçbir sakınca görmüyorum” diyen Blanco, Ayacucho departmanının siyasi lideri olarak dayatılan askeri subaya atıfta bulundu.
– Hakaretini geri çekmelidir! General Noel’in bir katil olduğunu söyledi” diye bağırdı sağcı bir milletvekili.
– Bu doğru, ama haklısınız,” diye yanıtladı Hugo Blanco, “‘katil’ kelimesini geri alıyorum. General Noel cinayet işlemedi, soykırım yaptı.”

Parlamento oturumu tarafından verilen ceza dört aylık uzaklaştırma oldu. Blanco çevresindeki gazetecilere bu tavrının siyasi nedenlerini açıkladı. –
Bir tabloid  gazeteden bir muhabir “Ne ile geçineceksiniz?” diye sordu.
– Eskiden işçiydim ama hiçbir fabrika beni işe almıyor. Çiftçiydim ama tarlalara geri dönmeyeceğim. Öğütülmüş kahve sattım. Ben de öyle bir şey yapacağım.”

Ertesi gün, siyasi açıklamalarından hiçbir şey çıkmadı. Sadece bir Chicha gazetesi, Venezuelalı müzisyen Hugo Blanco’nun Moliendo Café adlı hit şarkısına atıfta bulunarak “Hugo Blanco yerinde oturmaya niyetli değil, öğütülmüş kahve satacak” manşetini attı. “Söylediğim hiçbir şeyi yayınlamadıkları için kızmıştım ama kendi kendime şöyle dedim: “Ya kahve satsaydım? Peru’daki en ünlü sokak satıcısı olurdum.”

Ve öyle de oldu. Görevden uzaklaştırılan milletvekili, Parlamento’dan çok da uzak olmayan merkez pazarının yakınında bir dükkan açtı. Kahve güzeldi ve Hugo Blanco da iyi bir reklam aracı olduğu için diğer sokak satıcıları arasında kendine yer bulmakta zorlanmıyordu. Bir gün bir gazeteci Lima’nın en ünlü sokak satıcısını görmeye geldi.

– Söyle bana, öğütülmüş kahve satmaya utanmıyor musun?
– Görüyorsunuz, buradan birkaç blok ötede başka milletvekilleri ülkeyi satıyor. Onlara sor bakalım utanıyorlar mı?”

Pucallpa

Kongre’deki görev süresinin sonunda Peru Köylü Konfederasyonu (CCP) Sekreteri seçildi. Orada Başkan Alan García’nın “özellikle kana susamış” karakterini ilk elden görme fırsatı buldu. “İlk döneminde [1985-1990], Pucallpa ormanında yaşayan dağ halkının mısır hasadını satın almayı teklif etti. İlk başta insanlar mutluydu ama hükümetin onlardan satın aldığı mısırın parasını ödemesi aylar sürdü.” Şubat 1989’da Amazon havzasının Ucayali bölgesindeki çiftçiler, diğer taleplerinin yanı sıra devletin borçlarını ödemesi talebiyle greve gitti.

Blanco CCP’nin bir temsilcisi olarak ormana gitti. Kızılderili ve köylü toplulukları yollara ağaç gövdelerinden barikatlar kurdular ve tekneleriyle nehirleri kapattılar. Malzemeler Pucallpa’ya ulaşmayı durdurdu. Üç hafta süren grev eylemi ve felçten sonra köylüler birkaç puan kazanmayı başardılar ve zaferlerini kutlamak ve ablukayı kaldırmak için bir toplantı düzenleyerek eylemlerini sona erdirmeye karar verdiler. Merkez meydanda ulusal marşı söyledikleri sırada polis kalabalığın üzerine ateş açmaya başladı. İnsan hakları örgütü Aprodeh tarafından hazırlanan bir rapora göre 23 köylü hayatını kaybetti ve 28 kişinin de kayıp olduğu bildirildi.

“Kurşunlar yağmaya başlar başlamaz Federasyon’un yerel şubesine kaçtım ve kendimi bir odaya kilitledim. Kapıya vurmaya başladılar ve onlar kapıyı kırmadan önce ben kapıyı açtım. Beni yere yatırdılar ve odadan dışarı attılar. Sonra başımı bir battaniye ile örttüler ve beni bir arabaya attılar” diyor Blanco. Federasyon merkezinden onu polis kışlasına götürdüler ve dizlerine kadar tekmeleyip yumrukladılar. “Yorulduğumda oturuyordum ve tekrar ayağa kalkmam için beni tekmeliyorlardı”.

Ancak Hugo Blanco’nun işini bitirmeleri bu zamana kadar mümkün olmadı. CCP’nin bir üyesi onun tutuklanmasına tanık oldu ve Lima’daki ulusal merkezi aradı. Onlar da hemen Uluslararası Af Örgütü’nün Londra’daki genel sekreterliğini aradılar. Hugo Blanco iki saat boyunca tutulduktan sonra, Başkan Alan García serbest bırakılmasını isteyen mektuplar almaya başladı. “Artık beni ortadan kaldıramazlardı”. Lima’ya nakledildi ve bir yargıç tarafından tekrar ifadesi alındı.

– Tutuklandığınızda yanınızda bir savcı var mıydı?
– Muhtemelen, muhtemelen beni döven kapüşonlu adamlardan biri.”

Dördüncü sürgün

Hugo Blanco 1990 yılında senatör seçildi, ancak iki yıl sonra Alberto Fujimori’nin kendi yerine geçmek için bir darbe düzenlemesiyle koltuğunu kaybetti. Rejimin artan baskısı onun hayatını bir kez daha tehlikeye attı. Vladimiro Montesinos başkanlığındaki Ulusal İstihbarat Servisi tarafından verilen ölüm cezasına ek olarak başka bir tehdit daha vardı: Aydınlık Yol onu kara listesine almıştı. ” Aydınlık Yol beni vatan hainliğiyle suçladı çünkü onlarla birlikte olmayan herkes hain sayılıyordu, çünkü Puno toprakları için verilen hain mücadelede yer almıştım, çünkü köylülere silahlı mücadele dışında başka mücadele biçimleri de olduğunu söylemiştim. Bu yüzden dördüncü sürgünüm gönüllü oldu.

20 yıl süren silahlı çatışmaların (1980-2000) sonuçları Peru’nun güçlü köylü hareketinin silahsızlandırılmasına yardımcı oldu. “Çoğu Kızılderili olmak üzere 70,000 kişi öldü. Hakikat Komisyonu Sendero’nun daha fazla öldürdüğünü söylüyor. Ben öyle düşünmüyorum; ama Sendero da çok sayıda kurban verdi, işçi hareketinin, toprağı geri alma hareketinin liderlerini öldürdü… Ve hükümetin köylü liderlerine suikast düzenlemesi, onları hapsetmesi, onlara işkence etmesi için bir bahane oldu… Tüm bunlar geriye doğru büyük bir adım attığımız anlamına geliyordu. Yol’dan önce Peru Köylü Konfederasyonu’nun ülkenin neredeyse her yerinde üsleri vardı. Bu iç savaştan sonra sadece iki ya da üç departmanda üsleri vardı, hepsi bu. Kızılderili hareketinin her türlü dönüşüme öncülük ettiği Bolivya ve Ekvador’un gerisinde kalmamızın nedenlerinden biri de bu” diye açıklıyor Blanco.

Hugo Blanco, Cuzco’dan yönettiği Lucha Indígena gazetesi ile toplumsal mücadelelerin yeni zamanlara uyarlanmış bir yorumunu söylemine dahil etmeyi başarmıştır. Zapatista hareketinin, Kızılderili hareketinin ve çevre mücadelelerinin pek çok ilkesi onun dünya görüşünü giderek güncellemiştir.

“Aradaki temel fark, bugün neoliberalizmin doğaya yönelik saldırılarının çok daha ciddi boyutlarda olmasıdır. Ve asıl kurbanlar da Kızılderili halklar. Herkes bitki ve hayvan yiyor ama şehirlerdeki insanlar bunların hepsinin süpermarket tarafından üretildiğine inanıyor. Bu yüzden kırsalda olanları umursamıyorlar. Medeniyetin nimetlerinden en az yararlanan kırsal kesimdeki insanlar ise toprağa en bağlı olanlardır ve toprağın yaşamın kaynağı olduğunu bilirler. Dolayısıyla, Bagua’da ve bugün Espinar, Canchis ve Cocachacra’da olduğu gibi, söz konusu olan yaşamdır” diyen Hugo Blanco, Peru’nun şimdiye kadar çokuluslu şirketlerin yağmacı faaliyetlerini kontrol altına almayı başaran üç ana çevreci mücadelesine atıfta bulunuyor.

“Burada yetkili kim? Güney Peru [maden şirketi] ve onun hizmetkarı Peru devleti mi, yoksa örgütlü Cocachacra topluluğu mu? Örgütlü Cocachacra topluluğu yetkili. Bazı insanlar Peru’da siyasi öncü olmadığını söylüyor. Ama bir tane var, Canchis’te, Espinar’da, Cocachacra’da. İşte orada. Ve biz de onu desteklemek zorundayız” diye ısrar ediyor.

Cuzco’ya gece çöküyor. Hugo Blanco’nun on hayatının izini sürmek için bir öğleden sonra yeterli olmayacaktır. José María Arguedas’ın doğumunun yüzüncü yılının kutlandığı bir dönemde, bu antropoloğun Kızılderili hareketinin kaydettiği ilerlemeyi ve bu halkların kurucu ilkelerinin sağlamlaştığını görmekten “mutlu olacağını” düşünüyor. “Sadece Toprak Ana’yı savunmakla kalmıyorlar, aynı zamanda demokratik bir örgütlenme biçimine de sahipler. Kızılderili nüfus topluluklar anlamına gelir. Cauca’da (Kolombiya) ya da Panama’daki Kuna Kızılderilileri arasında da yeni bir toplum ortaya çıkmaktadır. Subcomandante Marcos’un sözleriyle, “mesele iktidarı almak değil, onu inşa etmektir”. Onlar Subcomandante’nin ya da Zapatistaların varlığından haberdar olmadan bunu inşa ediyorlar” diyerek sözlerini tamamlıyor Blanco.

Çeviren: Rıfat Hasret

Meline Manuşyan’ın büyük bir sadelik, coşku, aşk ve sadakatle donanmış, Misak Manuşyan’ın hayatı hakkında temel kaynak olan “Manuşyan” kitabı türkçede yayımlanırken, herhangi bir yıldönümü, anma, tartışma yokken Fransa’da iki kitap bir çizgi roman daha yayımlandı. Bunlara ilaveten Robert Guédigian’ın “L’Armée de Crime” (Caniler Ordusu) filmi Eylül 2009’da gösterime girdi.
Uzun süre Manuşyan’ın kurşuna dizilmeden önce Meline’ye gönderdiği mektuptan esinlenmiş Aragon’un şiiri ve Leo Ferre’nin sesiyle belleklerde yer etmiş olan efsane, biraz daha ete kemiğe bürünüyor.

İkinci Dünya Savaşı’nın doksanıncı yılı neredeyse sessiz sedasız geçiştirildi. Nazizmin yenilgisi sanki barbarlığın tarihe gömülmesine yetmişti. Yirminci yüzyılın tanıdığı en büyük felaket, yalnızca verdiği kayıplar, acılardan ibaret değil; en elverişsiz koşullarda bile insanlık onurunu ayakta tutmak için direnenlerin yazdığı sayfalar asla unutulmamalı. Düzenli orduların savaşlarında, salgın hastalıklarda, yoksullukta milyonlar yitirildi. Bütün bu anonim direnişçilerin yanı sıra tarih kendisine beklenmedik muhataplar da buldu. Katliamdan kurtulmuş, işgalden, faşizmden, Frankizmden, nazizmden, Yahudi düşmanlığından kaçmış, yurtlarından sökülmüş, yoksul basit insanlar barbarlık kapıyı çalınca ev sahiplerinden çok daha derin bir duyarlılıkla, zor bela tutundukları hayatın kıyısından tarihe sıçradılar.
Anlatılan hikâye Fransa’nın Naziler tarafından işgal edilmesi karşısında göçmen işçilerin yürüttüğü direnişin hikâyesidir. Onlar 1915’in artıkları, Orta Avrupa’dan kaçmış Yahudiler, Romanyalılar, Polonyalılar, Franco’dan kaçmış Pirenelerdeki toplama kamplarında bulunmuş, İspanya İç Savaşı’ndan arta kalmış direnişçiler, Mussolini İtalya’sında faşizme karşı savaşmış olanlar, Nazizme karşı mücadelenin belki de en zor cephelerinden birinde, Paris’te işgal altında, partizanlığı seçtiler.
Herhangi resmi bir tarihte yer almadıkları için bir tür aşağıdan, alternatif tarihin özneleri olarak zamanla silinmediler. Aralarında Stalin temizliğinden kaçmış birinin (Arpen Davityan-Manukyan) bulunması da sanki bu felaketler yumağının tamamlayıcı unsuruydu. İdama mahkûm edilen yirmi üç partizanın yirmisi yabancıydı.

Hiçbiri kahramanlığa kendini hazırlamamıştı. Aralarında şu veya bu şekilde öne çıkmış biri yoktu. Örgücü, tesviyeci, inşaat işçisi, dökümcü, tornacı, işçiydiler. “Telaffuzu zor isimleriniz… Kimse size Fransız demez gibiydi”  diye yazıyordu Aragon düştüğü mısralarda. Göçmendiler, emekçiydiler, tarihin sillesi telaffuzlarına ve çehrelerine nakşolmuştu… Bütün bunları yaşamış olarak tereddüt etmeden direnişe katıldılar.

Manuşyan diye biri
1906 Adıyaman doğumlu Misak, 1915 katliamından kurtulup yetimhanelerde yıllarını geçirdikten sonra 19 yaşında Marsilya’ya ve daha  sonra Paris’e gelen edebiyat meraklısı bir emekçi olarak kendi çevresinde sivrilen, tanınan biri haline gelir. Büyük kriz sırasında Citroen fabrikasındaki işinden olunca heykeltıraşlara modellik yaparak hayatını  kazanır. Baudelaire, Verlaine ve Rimbaud’dan çevriler de yayımladığı Çank ve Mışaguyt dergilerini çıkarırken, bir yandan da Sorbon’da edebiyat, siyaset, felsefe ve ekonomi politik derslerini dinleyici olarak izler.
Manuşyan işçi hareketinin büyük bir kabarış gösterdiği 1934’te Komünist Partisi’ne üye olduğunda artık gençlik heyecanını geride bıraktığı bir yaştadır. Yine de derin siyasal tartışmaların cereyan etiği on yılda belirgin bir tutumu yoktur. Edebi çalışmalarına devam eder, Ermenistan’a yardım komitesinde yer alır. İspanya İç Savaşı’na katılmak ister. Savaş başladığında Rouen’deki bir fabrikada tornacı olarak çalışmak zorunda kalır. Ancak Haziran 1940’da Paris’e döner. Almanların Rusya’ya saldırmasından önce 1941’de bir antikomünist kovuşturma sırasında yakalanırsa da birkaç hafta sonra hakkında herhangi bir kanıt bulunmadığından serbest bırakılır. Ardından MOI’nin yeraltındaki Ermeni kesiminin siyasal sorumlusu olduysa bunu partide önemli görevlerde bulunmasında aramak abestir. Ancak çevresinde iyi tanınan biri olduğu kesin.

MOI (Main d’ oevre immigrée) Göçmen İşgücü
MOI, Birinci Dünya Savaşı sonrasında yabancı işçilerin komünistler tarafından örgütlenmesinde bir araç olarak kurulmuştu. Fransa’da bulunan çeşitli milletlerden işçiler MOI’de örgütleniyordu. Ekonomik göçün ürünü olan emekçilerin ardından Avrupa’da faşizmin yükselişinin ardından siyasal göçmenler gelmeye başladı ve en sonra da İspanya’dan gelenlerle örgütün antifaşist ruhu güçlendi. MOI faaliyetleri, 1942’de başlamış olmakla birlikte zirvesine Manuşyan grubu ile ulaştı. Grubun faaliyetleri 1943 yılının martından kasımına devam eder. Manuşyan, ilkin teşkilatın Paris teknik komiseri olur, ağustosta ise askeri komiser olarak atanır. Kasım ortasında 68 kişinin tutuklanmasıyla grubun varlığı sona erer.

Yakalanmaları üzerine, daha sonra “Kızıl Afiş” olarak ünlenecek olan “Caniler Ordusu” başlıklı afiş Almanlar tarafından 15 bin adet olarak basılıp çeşitli kentlerin duvarlarına yapıştırılır. Afişin ortasında Manuşyan’ın fotoğrafı vardır: “Ermeni, çete reisi, 56 saldırı, 150 ölü, 600 yaralı.” Afişten beklenen propaganda ters teper. Bütün direniş için büyük bir moral kaynağı; insanlar için martir’in amblemi haline gelir.
Manuşyan grubunun yargılanması Vichy hükümeti tarafından yabancı düşmanlığının ve antisemitizmin beslenmesi için kullanılır: “Kendilerini kabul etmiş olan ülkede huzursuzluk yaratarak Fransız konukseverliğini suistimal eden yabancıların ve Yahudilerin faaliyetleri”. De Gaulle yanlısı direnişin Londra radyosu ise iki ay sonra Almanların yanlış bilgilendirmesinden sakınmak gerektiğini, direnişçilerin esas olarak memurlar, basit vatandaşlar olduklarını belirtir. 1966 tarihli üç ciltlik Larousse’da Manuşyan’ın adının geçmemesi, göçmenlerin direnişinin bir türlü “ulusallaştırılamamasının” bir göstergesi olsa gerek.

Fransız Komünist Partisi’ne gelince, eylemleri şahıslar zikredilmeden sahiplenmek daha kolaydı. Ne de olsa üç renkli bayrağı göçmenlerin yükseltmiş olması pek de kulağa hoş gelmezdi. MOI adı bile başa belaydı; Fransız direnişinin yabancılar tarafından yapıldığı izlenimini uyandıracak böyle bir şey parti tarafından hoş karşılanamazdı. Parti yayın organı 1 Mart 1944’te olaya hasrettiği on beş satırda hiçbirinin adını anmıyordu. Bunun için 1951’i beklemek gerekecektir. Bu kez Manuşyan’ın Meline’ye ünlü mektubuna da yer verilir ama “ihanet”le ilgili iki satır sansüre uğramıştır!

Manuşyan Grubu yeniden
Simone Signoret’nin seslendirdiği Stéphane Courtois ve Mosco Boucault’un 1985’te yaptıkları “Emekliye ayrılmış teröristler” belgeseli örtük olarak Komünist Partisi yöneticilerini Manuşyan Grubunu yüzüstü bıraktığı ithamında bulunuyordu. Mart 2007’de yapılan Rus, Fransız ve Alman arşivlerine dayanan bir başka belgeselde ise bu tez çürütülmekte.

Manuşyan’ın hoşnutsuzluğunu üst kademelere iletmek istemesine rağmen bir sonuç elde edememesi, grubun Londra’dan gelen bir iki silah dışında lojistik desteğin büyük miktarda kendi çevrelerinden sağlandığı gözönüne alınırsa Fransız Komünist Partisi’nin “ilişki” dışında grupla yakın bir ilişkisi olmamıştır.

MOI eylemleri Kızıl Afiş veya Manuşyan grubuyla sınırlı olmadığı gibi sınırlı da kalmadı. Bir Çekoslovakyalı Yahudi komünist olan Artur London, İspanya İç Savaşı’na, daha sonra da Fransa’da direnişe katılmış, 1942’de Naziler tarafından yakalanıp toplama kampına atılmıştır. Kendisi Ekim 1941 ile Ekim 1942 arasında MOI yöneticisidir. Savaş sonrasında 1949’da Çekoslovakya’da Dışişleri Bakan yardımcısı iken tutuklanmıştır. 1952’deki Prag mahkemelerinin 14 sanığından biriydi. İşkence altında “devlete karşı fesat”tan idamdan kurtulsa da ömür boyu hapse mahkûm olur. 1956’da itibarı iade edilir. 1963’te Fransa’ya yerleşir. L’Aveu adlı kitabında topladığı anılarını (1968) Costa Gavras (başrolünü Yves Montand’a verdiği) filme alır.

Manuşyan’dan önce MOI’de yer alan, İspanya’da Uluslararası Tugay saflarında gönüllü savaşmış olan Çekoslovakyalı komünistler, Stalin’in ölümüne doğru, 1952’de, 1936-38 Moskova mahkemelerine benzer bir temizlik harekâtına tabi tutulduklarında, Manuşyan grubu doğrudan doğruya söz konusu edilmese de bir bütün olarak MOI faaliyetleri inkar edilmiş; bununla yetinilmeyerek “Fransa’da, IV. Enternasyonal’in, Avrupa yönetici örgütü” olarak takdim edilmiştir.
Temizlik harekâtının önde gelen simalarından Artur London, İtiraf adlı kitabında (L’Aveu, Gallimard, 1972, s.105) sorgucuları kendisine “Beni partizanların kentlerde, hele Paris’te faaliyet gösterdiğine inandıramazsınız. Onlar yalnızca kırda ve ormandaydılar…” diyeceklerdi. Daha ilginci MOI’yi, Göçmen İşçi Gücü olarak değil Nazi işgalcileri gibi Mouvement Ouvrier International (Uluslararası İşçi Hareketi) olarak açımlayacaklardı. Fransız Komünist Partisi nezdinde rahatlıkla doğrulanabilecek bilgilerin, savaş boyunca parti içinde IV. Enternasyonal seksiyonu olarak MOI’nin bulunmasında ısrar etmeleri (s. 206) bir işgüzarlık olarak değerlendirilmelidir. MOI militanlarının sorgucularının lütfuna mazhar olmamalarında anlaşılır bir şey vardır yine de. Ağustos 1943’te parti yönetimine kadrolar için geçilen bir notta Manuşyan’ın Troçkist eğilimli olduğu belirtiliyordu. Hiç şüphesiz Manukyan ile karıştırılmış. Ancak bu karışıklık Prag duruşmalarında da görüldüğü üzere tarihselleştirilmiştir.

Gruptaki birçok insan gibi Manukyan, nam-ı diğer Arpen Davityan da tarihe geçmek için özel bir an seçme lüksüne sahip olmayanlardandı. Grubun en yaşlısı (44) olan Davityan, Rus devriminde bir Kızıl Muhafız, Kızıl ordu mensubu; Stalin muhalifi olarak partiden ihraç edilip sürgüne gönderilmiş, kaçarak İran üzerinden Troçkist örgüt tarafından Paris’e getirilmişti. Troçki’nin oğlu Lev Sedov ile çalıştı. Daha sonra bir işçi olarak hayatını sürdürdü. Gruba nasıl olarak girdiği üzerine bir bilgi yok. Parti kanalıyla olmadığına göre geriye cemaat içi ilişkiler kalıyor. Manuşyan Meline’ye mektubunda Manukyan’ın hatırlanması için özel bir cümle düşüyor. Onun siyasi fikirlerinden habersiz olması imkânsız.

Bize kalan enternasyonalizm
Manuşyan grubunun faaliyetlerinin bugün için mana ve ehemmiyeti için iddialı olanlardan biri, bu yıl “tarihin yararı bugünü aydınlatmaktır” diyerek konu hakkında bir film yapan Robert Guédigian. Alman bir anne ve Ermeni bir babanın çocuğu olan Guédigian bize liman işçisi olan babasından belli ki etkilenmiş ağır bir Marsilya havasında işçi dünyasını sunmuştur. İlkin Komünist Parti’de, şimdilerde Sol Parti’de siyaset yapan Guédigian, L’Armée de Crime ile Meline Manuşyan’ın kitabında okuduğumuz bir aşkın eksenindeki bir direnişi, genel olarak işçi hareketinde yitirdiklerimizi yeniden kazanmamız için filme çektiğini anlatıyor. Denebilir ki polisiyeden siyasal münazaraya bugüne kadar söylenenlerin ötesindeki bir bakış açısıyla efsanenin diriltilmesine çalışır. Tarihin önemli bir anında beliren efsaneye Manuşyan grubunu örnek gösterir.  Meline’nin altını çizdiği husus, Guédigian için de geçerlidir: Enternasyonalizm. Guédigian’ın seyirciden istedikleri çok açıktır, “bu filmi görenler karşısına dikilmesi reddedilmesi gereken şeylerin olduğu hissiyle” çıkmalı.  “Sonuçta direnmek yaşamaktır.” Meline Manuşyan da “…her hayat ayrı bir kavgadır. Bizimki, Manuş’la benim hayatımız, belli bir kavganın parçasıydı. Bu kavganın çehresi değişmiş olabilir, daha çok ve sık sık da değişecektir. Fakat kavga daima sürecektir. Hayatı hayat yapan da budur işte,” (s. 143) der.

Meline Manuşyan kitabında her ne kadar Misak Manuşyan’ı anlatıyor olsa da aslında direnişi, Manuşyan Grubunu, barbarlığın sillesini yemiş basit insanların insanlık onuru (Meline açıkça Manuşyan’ın kendi onuru için verdiği mücadelenin insanlık onuru için verilen mücadeleyle aynı şey olduğunu belirtir) adına yaptıklarını anlatmaktadır. Yaşayanların, barbarlığa karşı direnmekten başka bir şey düşünmediği bir hadisenin bugün için kendilerini çok aşan bir anlamı olabilir. Milli bileşimi itibarıyla herhangi bir “ulusal” ağırlığı olmayan bir grubun, büyük ölçüde kendi ve çevrelerinin sınırlı imkânlarıyla yürüttükleri ve hayatlarına mal olan mücadelelerine üç renkli bayrağın dar geleceği açık.

Milliyetçiliğin ve muhafazakârlığın azgınlaştığı bir dünyada bu hikâyenin unutulmaması, unutturulmaması umudun yeşertilmesine küçük de olsa bir katkıda bulunabilir. Manuşyan Grubu efsanesi sahipsiz; ardında örgütlü herhangi bir güç yok. Çarpıtılamayacak kadar basit. Suda balık havada kuş kadar çok olanların efsanelerinden. Guédigian’ın dediği gibi, yitirilen çok şey var, yeniden kazanılması gereken. Bunlardan biri de böylesi hadiseler.

(Bu yazı Agos Kitap/Kirk ekinin 14. sayısında (Aralık 2009) yayımlanmıştır.) 

Doğu Avrupa halkları komünist ideal adına savaştığında

Sovyet bloğundaki halkların pasifliği, duvarın yıkılmasından sonra tarihsel gerçeklere dönüştürülen önyargılı fikirlerden biridir. Batı’ya göre, özgür iradeden yoksun kitleler olarak, komünizmi lanetlerken sadece kölece itaat edebilirlerdi. Oysa Doğu Bloğunun tarihine damgasını vuran toplumsal hareketlerin birçoğu aslında gerçek sosyalizmi hedefliyordu.

Catherine Samary  

1989-1991 yılları arasında Sovyet bloğunun çöküşünün anısı hala bir klişeler bütünüdür (1). İngiliz siyaset bilimci Timothy Garton Ash, “1989’da Avrupalılar yeni bir şiddet içermeyen devrim modeli önerdiler – kadife devrim (2)” diyor; kısaca, Ekim 1917’de Kışlık Saray’ı ele geçirenin tersine çevrilmiş bir görüntüsü. Hiçbir şey bu modeli Çekoslovakya’dan ve 1989’da cumhurbaşkanı olan ünlü muhalif, rejim tarafından uzun süre hapsedilmiş bir oyun yazarı olan Václav Havel’den daha iyi temsil edemez. Bu yorum liberal ideolojiye ve onun temsilcilerine Soğuk Savaş’ın sonunda Batı’nın kazandığı zaferde üstün bir ağırlık atfeder. Ancak Havel’in kendisi buna inanmıyordu. 1989’da “muhalefet hazır değildi (…) Olayların kendisi üzerinde çok az etkimiz vardı” itirafında bulundu. Ve biraz daha doğuda yatan belirleyici faktöre işaret etti: “Sovyetler Birliği artık müdahale edemezdi, aksi takdirde uluslararası bir krize yol açacak ve tüm yeni perestroyka [yeniden yapılanma] politikasını bozacaktı” (3).

Birkaç yıl önce Garton Ash, 1989-1991’in iki birleşik özelliğini tanımlamak için “reform” ve “devrim”in kısaltması olan “devrim” neolojizmini kullanmıştı (4): kapitalist anlamda mevcut sistemin sosyo-ekonomik ve siyasi yapısına meydan okuma (nereden baktığınıza bağlı olarak devrimci veya karşı devrimci), ancak yukarıdan dayatılan reformlar yoluyla. Örneğin Charter 77 – Havel’in de mensubu olduğu muhaliflerin entelektüel cephesi–  işgal altındaki Çekoslovakya’nın “normalleşmesine” karşı kayda değer bir direniş gösterdi, ancak sosyo-ekonomik konularda hiçbir fikir birliği ifade etmedi ve örgütlü bir toplumsal tabanı yoktu.

Yine de bu rejimlerin kalbinde kitlesel demokratik hareketlenmeler vardı: Haziran 1953’te Berlin’deki işçi ayaklanmaları, 1956’da Polonya ve Macaristan’daki işçi konseyleri, 1968’deki “Prag Baharı” –Çekoslovak işçi konseylerinin ortaya çıkmasıyla uzadı– ve 1980’de Polonya’nın Gdansk kentindeki Solidarność’un (“dayanışma”) devrimci sendikacılığı. İşte 1989’un liberal yorumunun, onu anti-komünist olarak sunarak kendine mal etmek için yok ettiği ya da tahrif ettiği şey bu tarihtir. Bu halk hareketleri kapitalizmi yeniden kurmak için değil, tam tersine sosyalist idealler adına mücadele ediyordu.

Polonya ve Macaristan’da işçi konseyleri

Filozof Slavoj Žižek, tek partinin sona ermesinin popüler olmasına rağmen, “Duvarın arkasında”, “insanlar kapitalizmi hayal etmiyordu” (Le Monde, 7 Kasım 2009) diye hatırlıyor. Kapitalizmin zaferi kitlelerin iradesinin değil, Komünist nomenklatura tarafından yapılan bir seçimin sonucuydu: makam ayrıcalıklarını mülkiyet ayrıcalıklarına dönüştürmek. Seçkinlerin bu “büyük dönüşümü” analiz edilmiş olsa da (5), eski tek partinin toplumsal tabanına ilişkin çalışmalar eksiktir. Yine de, eski tek partinin toplumsal tabanı atıp tutarken özelleştirme talep etmedi.

Gazeteci ve eski Polonyalı komünist aktivist Victor Fay 1980’de şu gözlemde bulunmuştur (6): “Doğu Avrupa’daki tüm ülkeler arasında sınıf mücadelesini periyodik olarak canlandıranın neden Polonya işçi sınıfı olduğu sorulabilir ve neden şimdi?” Polonya’nın büyük bağımsızlık mücadelelerinin her birine, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Polonya Komünist Partisi (Polonya Birleşik İşçi Partisi, PUWP) ve aynı zamanda Kremlin’in Doğu Avrupa Komünist partilerine yönelik değişen politikası ile ince bir ilişki içinde gelişen güçlü işçi hareketleri damgasını vurmuştur.

Tito olarak bilinen Yugoslav lider Josip Broz ile Joseph Stalin arasında 1948 yılında yaşanan ve ulusal bir komünizmin egemenliği arzusu ile Kremlin’in hegemonyacı politikası arasındaki çatışmayı ifade eden ayrılığa Polonya, Bulgaristan, Macaristan ve Çekoslovakya’daki “anti-Talist” tasfiyeler eşlik etti. Stalin’in ölümünden sonra, halefi Nikita Hruşçov’un Yugoslav komünistlerden özür dilemesi ve Şubat 1956’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi XX. Kongresi’nde Stalin’in suçlarını kınaması, Moskova’nın Sovyet dünyasını teorik olarak yapılandıran eşitlikçi ulusal ve sosyal ilişkilere saygı göstereceğine dair umutları canlandırdı.

1980’lere kadar tüm büyük demokratik ayaklanmalar, açıkça ya da pratikte, bürokratik baskı gerçekliği ile sosyalist ilkeler arasındaki uçurumu daraltmayı amaçlamıştır. Örneğin, 1956’da Polonya ve Macaristan’da işçi konseylerinin ortaya çıkışı, Stalinist liderliğin uzaklaştırılması talebiyle el ele gitti; her bir partinin önemli bileşenleri tarafından desteklendi. SSCB’nin Stalinizmden arındırılmasının sınırlarını keşfeden Titist Yugoslavya, 1956’da bağlantısızlık hareketine ivme kazandırmaya karar verirken, özyönetimi (merkezi planlamanın aksine) “sosyalizme giden Yugoslav yolu” olarak teyit etti.

Polonya’da Władysław Gomułka’nın (1948’de ihraç edildiği) POUP’un lideri olarak Ekim 1956’da muzaffer bir şekilde geri dönmesi, toprakların dekolektifleştirilmesi ve piskoposluğa tanınan ayrıcalıklar Moskova’yı endişelendirdi. Ancak Polonyalı liderin komünist inanca sahip olması ve “büyük Sovyet kardeşe” saygı göstereceğine söz vermesi, Kremlin’in Macaristan’ı hizaya getirmeye odaklanmasına neden oldu. Polonya Sovyet müdahalesinden kurtuldu, ancak üniversitelerde özyönetim hakları tanınmış olmasına rağmen buradaki işçi konseyleri yönlendirildi –bunlara meydan okunması tehdidi 1968 öğrenci patlamasına yol açtı.

Takip eden on yıl boyunca, fiyatları yükseltme planlarına karşı patlak veren işçi grevleri, ekonomist Michael Lebowitz’in tek partinin işçiler adına ve onların sırtından saltanatını sağlamlaştırmaya çalıştığı bir tür (yabancılaşmış) “toplumsal sözleşme” olarak analiz ettiği şeyin temelini oluşturan “eşitlikçilik” ve “iş istikrarı” ikilisine olan bağlılığın gücünü ifade etti (7). Üreticileri üretim araçlarının sahibi yapan sosyalist yasallık, Komünist nomenklaturanın ayrıcalıkları kınanırken aynı zamanda şirketler içinde işçi konseylerinin ortaya çıkmasıyla tekrar tekrar ifade edildi. Yöneticiler hiçbir zaman meşru sahipler olarak görülmedi. Onların gerçek mülkiyet gücünü, bu durumda fabrikaları satma ve kitlelere kapitalist işsizliği sunma gücünü tesis eden 1989’dan sonraki kapitalist restorasyondu.

İki Solidarność

Bu arada parti-devlet, şirketleri yönetme gücüne sahipti ve bunu, baskıdan başka yollarla yönetimini istikrara kavuşturmak için kullandı. Resmi sendikal hareket çabalarını, konut, sağlık hizmetleri, tatil merkezleri ve mağazalara erişim şeklinde, kombinalarda istihdamla bağlantılı parasal olmayan bir sosyal gelir dağıtmaya yoğunlaştırdı. SSCB’nin son on yılında, işçilerin gelirlerinin %60’ından fazlası bu ayni kolektif fonlardan geliyordu (8). Bu sistem altında, tüm ekonomik tercihler ve mekanizmalar (fiyatlar dahil) haklı olarak siyasi olarak algılanıyordu. Neredeyse kendiliğinden ekonomik meselelerden meşru kabul edilen sosyal ve mülkiyet hakları taleplerine kayan grevlerin hızla yıkıcı dinamiği de buradan kaynaklanıyordu.

1960’larda merkezi planlama reformları israfı azaltmaya ve üretilen malların kalitesini artırmaya çalışmış, ancak işçi haklarını önemli ölçüde artırmamıştır. Amaç, şirketlere yönetsel özerklik getirmek ve yöneticileri sosyal sözleşmeyi tehdit eden maliyetleri düşürmeye teşvik etmekti. Bu girişimler grevlerle engellendi (Polonya’da) ya da 1968’de Çekoslovakya’da olduğu gibi toplumsal hareketlerin ardından şirketlerde işçi özgürlüklerinin ve haklarının genişletilmesine yol açtı. Yugoslavya’da “piyasa sosyalizmi” 1970’lerin başında eşitsizliğe ve “kızıl burjuvaziye” karşı patlak veren grevler ve siyasi mücadelelerin (Belgrad’daki “Haziran 68”) ardından durdu. Polonya’daki grevlerin 1970’te şiddetle bastırılması Gomułka’nın düşmesine yol açtı ve yerine eski madenci Edward Gierek 1970’ten 1980’e kadar Devlet Başkanı oldu.

Polonya, Yugoslavya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Alman Cumhuriyeti’nde (DAC), piyasa reformlarının engellenmesine 1970’lerde tüketici talebini karşılamak ve teknoloji transferleri yoluyla üretim verimliliğini artırmak için tasarlanan Batı ithalatına açılma eşlik etmiştir. Tüm bu ülkeleri etkileyen döviz borç krizi (9) Polonya’da yeni bir fiyat reformu girişimine yol açtı. Bu da 1980-1981 yıllarında ülke çapında işçilerin öz-örgütlenmesinin temellerini atan bir grevler, bilek güreşi ve müzakereler sarmalına yol açtı. Solidarność’un yasallaşması için verilen mücadele sırasında, bağımsız sendika içinde güçlü bir özyönetim akımı büyümekteydi (10). İki milyonu Komünist Parti üyesi olan on milyon üyesiyle bağımsız sendika, Ağustos 1981’de kongresini yasal olarak yapma hakkını kazandı. Hem bir karşı güç hem de sosyalizme ve ekonomik tercihlerin özyönetim kontrolüne dayanan bir toplum vizyonu geliştirdi (11). Peki, 1981 ile 1989 yılları arasında ne oldu da liberal “şok terapisi” Duvar’ın yıkılmasından sonra fazla direnişle karşılaşmadan uygulanabildi?

Öz yönetim için bir itki

Danışmanı ve sözcüsü olduğu Solidarność’un mücadelesine derinlemesine dahil olan Polonyalı Marksist entelektüel Karol Modzelewski, Havel’in aksine şirket kapılarında durmayan bir demokrasi anlayışına tanıklık ediyor. Nous avons fait galoper l’histoire. Confessions d’un cavalier usé (12) adlı kitabında, bu sol muhalif de Havel gibi 1989’da Polonya’da ve tüm Doğu Avrupa ülkelerinde izlenen yolun SSCB’deki durum tarafından belirlendiğine inanıyor. Ancak ona göre bu, Polonyalı işçilerin artık siyasi dinamik üzerinde herhangi bir etkiye sahip olmadığı anlamına geliyordu. Bunun nedeni General Wojciech Jaruzelski’nin Aralık 1981’de sıkıyönetim ilan etmesiydi. Modzelewski sendika üyelerinin %80’inin sendikayı terk ettiğini (yeraltına çekilmeye zorlandığını), bunun da derin bir moral bozukluğuna ve bütün bir işçi kuşağının terhis edilmesine yol açtığını tahmin etmektedir. İki Solidarność arasında ayrım yaptı: birleşik ve kardeşçe, “sosyalizmin çocuğu” ve “tarihi dörtnala koşturma” yeteneğine sahip “büyük” sendika; ve saklandığı süre boyunca dönüşmüş olarak ortaya çıkan ikincisi: “artık kitlesel bir işçi hareketi değil, nispeten küçük bir anti-komünist komplo” idi. O andan itibaren, 1989 “Yuvarlak Masa” (13) etrafında yasallığa dönüş bir “değerler çatışması” yarattı: her şey orijinal işçi sendikasının “kolektivist ve dayanışmaya dayalı” özlemleri ile Batı yanlısı liberal entelijansiyanın desteklediği yeni Solidarność’un savunacağı “eşitlik ve kardeşlik –ve bu nedenle güvencesiz– olmadan özgürlük” türünü birbirinden ayırdı.

1989’un yeni ve eski “elitleri” için “Batı Mekke gibiydi” diye açıklıyor Modzelewski, o dönemde entelektüeller ve işçiler arasında bir ayrılık olduğunu düşünüyordu. Kuşkusuz, 1989’daki seçim zaferi sırasında “neredeyse herkes zaferin tadını hissetti”. Ancak “daha sonra kaybetmeye başladılar: ücretlerini kaybettiler, işlerini kaybettiler, tasfiye edilen fabrikalar topluluğundaki köklerini kaybettiler, yarının kesinliğini kaybettiler ve toplumsal saygınlıklarını kaybettiler”. Solidarność’un programında yer alan “kendi kendini yöneten Polonya cumhuriyeti” kapitalist restorasyonla çelişiyordu. Ama Sovyet askeri müdahalesine dayanabilir miydi?

Çekoslovakya’nın 1968 deneyimine dönüp bakmak açık tarih lehine argümanlar sunuyor. Prag isyanına öğrenci olarak katılan Karel Kovanda (14), “Prag isyanının geleneksel analizi, Çekoslovak Komünist Partisi sekreteri Antonín Novotný’nin etrafındaki muhafazakar bürokrasi ile halefi Alexander Dubček’in planlı ekonominin yeniden yapılandırılması zemininde somutlaştırdığı liberal reformcuların güçlerini karşı karşıya getirir diyor. Ancak Kovanda’ya göre bu yüzeysel ayrım, ilericiler arasında en az onun kadar yapısal olan bir diğer ayrımı ortadan kaldırmaktadır. Bir yandan, “yukarıdan yürütülen iyi kontrollü reformları (…) savunan” “ekonomik alandaki teknokratlar ile siyasetteki liberaller” arasında ayrım yapmaktadır. Bunlar “Çekoslovak Komünist Partisi’nin [ÇKP] hem içinde hem de dışında” bulunuyordu, tıpkı “radikal demokratlar” olarak adlandırdığı ikinci grubun üyeleri gibi. Onlar için “kitlesel halk katılımı, sistemde kozmetiğin ötesine geçen bir değişim başlatmak için temel bir koşuldu” –bu da işçileri harekete geçirme sorununu gündeme getirdi.

Dubček reformların popülaritesini arttırmak için “insan yüzlü sosyalizm” fikrini ortaya attı ve bu fikir aşağıdan gelen hareketler tarafından hemen benimsendi. Kovanda’ya göre, ülkenin en muhafazakar organlarından biri olan Sendikalar Merkez Konseyi (URO), 1968’in ilk birkaç haftasında yerel şubelerden, resmi sendikanın işleyişi de dahil olmak üzere işçilerin kaybedilen hakları konusunda yaklaşık 1.600 karar aldı. Sendika gazetesi Práce “işçiler için en geniş yetkileri talep eden” bir haçlı seferi başlatırken, Nisan 1968’de etkili haftalık Reportér birişçi özyönetim hareketi çağrısında bulunan bir makale yayınladı.

Özellikle Prag’ın en büyük sanayi kompleksi olan ČKD ve Plzeň’deki Škoda fabrikalarında tüzükler için somut öneriler hazırlandı. Nisan 1968’de PCT Merkez Komitesi işçi konseyleri konusunu programına dahil etmek zorunda kaldı. Sosyolog Milos Barta, o yıl PCT Merkez Komitesi dergisi Nová Mysl’de(“Yeni Düşünce”) yayınlanan 95 konsey üzerine yaptığı bir çalışmada, “toplumdaki demokratikleşme sürecinin gelişimini takiben, işçi konseyleri için hazırlık komiteleri kurma fikrinin ne kadar hızlı kök saldığını ve yayıldığını” vurguladı (15). Sovyetlerin 21 Ağustos 1968’de Çekoslovakya’yı işgalinin arifesinde, “yaklaşık 350 işçi kolektifi 1 Ocak 1969’a kadar bir işçi konseyi tarafından yönetileceklerini varsayıyordu”.

Bu özyönetim hamlesi karşısında, teknokratik vesayet altında reform planı ortadan kalktı. Tutumlar muhafazakarlık ve reform arasında değil, radikal demokrasi ve bürokratik basamağa geri dönüş arasında bölündü. İşgal bu eğilimi sadece hızlandırdı. Vysočany bölgesindeki ČKD fabrikası, müdahaleyi kınayan ve kendisi de diğer liderlerle birlikte Kremlin’le uzlaşma mantığı içinde olan Dubček tarafından tanınmayan yeni bir Merkez Komite seçen PCT’nin yeraltı kongresine ev sahipliği yaptı. Bu bağlamda Kovanda, “‘Prag Baharı’nın sonbahar boyunca ancak kitlesel halk yatırımları sürdüğü sürece devam edebileceğini” ve “fabrikaların konseyler aracılığıyla ekonomik demokrasinin kalelerine dönüştürülmesinin” “temel öncelik” olduğunu belirtiyor.

Eylül 1968’e kadar 19 konsey mevcuttu; 1 Ekim’de 143 konsey daha faaliyete geçti. Ekim sonunda, Varşova Paktı tankları (16) sokaklarda devriye gezerken, Dubček liderliğindeki hükümet, Sovyetlerden emir almadan, “bu deneyi sürdürmenin uygun olmadığını” ilan etti. Bu durum sendikaların protesto dalgasına yol açtı ve bu protestolar basında yer aldı. Kovanda, Ocak 1969’da –birkaç ay süren işgalin ardından–  “konseyler 800.000’den fazla kişiyi, yani işgücünün altıda birini temsil ediyordu” (tarım hariç) diye hatırlıyor. 1969’un ilkbaharında daha fazla konsey kuruldu. Haziran sonunda, ülkenin en büyük şirketleriyle ilişkili prestije sahip “300 konsey ve 150 hazırlık komitesinin var olduğu bildirildi”. Yarısından biraz fazlası PCT üyesiydi.

“Radikal bir demokrasi” için

Ancak tepkiler başlamıştı. Ocak 1969 gibi erken bir tarihte, Parti Prezidyumu öğrenci ve işçi grevlerini kınadı. Öğrenci Jan Palach 16 Ocak’ta kendini yaktı. Dubček 17 Nisan’da görevinden uzaklaştırıldı. 1970 yazında, başlangıçta etkili bir şekilde bastırılmış olan işçi konseyleri yasaklandı. “Normalleşme” sona ermişti.

PCT’nin özyönetim akımının bir üyesi olan ve Ağustos 1968’deki gizli kongrede Merkez Komite’ye seçilen Jaroslav Šabata’ya göre, Çekoslovak komünistleri “Varşova Paktı’nın işgalini reddeden Vysočany kongresiyle gurur duymalıdır”; ancak bu kongrenin bağlı olduğu “radikal demokrasi”, özyönetim ve egemenliğin “dağılmasına katkıda bulundukları” için dahaaz gurur duymalıdırlar. Tersine, kongrenin konsolidasyonu “Sovyet bloğunun ve SSCB’nin kendisinin tüm reformist güçlerini son derece cesaretlendirecekti” (17).

Šabata, Şart 77’yi komünist hareketin kendi içinde “radikal demokrasiye” ihtiyaç duyulduğu için imzaladığını açıkladı. Ancak böyle bir demokrasinin sosyal boyutu –ekonominin eşitlikçi sosyal ilişkiler çerçevesinde yapılan kolektif seçimlere tabi tutulması– Şart 77’de pek de mutabık kalınan bir konu değildi. Ve 1989’dan sonra ortaya çıkan “gerçek kapitalizm” ve “Avrupa inşası “nda işçilere yapılan muamele ile tamamen uyumsuzdu.

( 1) Bkz: Jérôme Heurtaux ve Cédric Pellen, 1 989 à l’Est de l’Europe, une mémoire controversée, Éditions de l’Aube, La Tour-d’Aigues, 2009.

(2) Timothy Garton Ash, “1989 dünyayı değiştirdi. Ama Avrupa için şimdi nerede?“, The Guardian, Londra, 4 Kasım 2009.

(3) “Vaclav Havel: ‘Rejim her geçen saat çöküyordu‘“, Le Figaro Dergisi, Paris, 31 Ekim 2009.

(4) Timothy Garton Ash, We the People: The Revolution of ‘89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin and Prague, Penguin, London, 1993.

(5) Georges Mink ve Jean-Charles Szurek, La Grande Conversion. Le destin des communistes en Europe de l’Est, Seuil, coll. “L’épreuve des faits”, Paris, 1999.

(6) Bakınız Victor Fay, “Unicité du pouvoir politique, pluralité sociale et idéologique“, Le Monde diplomatique, Ağustos 1980.

(7) Michael A. Lebowitz, The Contradictions of “Real Socialism”: The Conductor and the Conducted, Monthly Review Press, New York, 2012.

(8) David Mandel, “Perestroïka et classe ouvrière“, L’Homme et la Société, n° 88-89, Paris, 1988.

(9) Bkz François Gèze, “Le poids de la dépendance à l’égard de l’Occident“, Le Monde diplomatique, Ekim 1980.

(10) Bkz: Zbigniew Kowalewski, Rendez-nous nos usines! Solidarność, le combat pour l’autogestion ouvrière, La Brèche-PEC, Paris, 1985.

(11) Bakınız Tamara Deutscher, “Le pouvoir polonais face à l’exigence de démocratisation de la classe ouvrière“, Jean-Yves Potel, “Un projet politique pour la société tout entière“ ve Ignacio Ramonet, “La montée d’un contre-pouvoir dans la Pologne en crise“, Le Monde diplomatique, sırasıyla Mayıs 1981, Ağustos 1981 ve Ekim 1981.

(12) Karol Modzelewski, Nous avons fait galoper l’histoire. Confessions d’un cavalier usé, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, Paris, 2018.

(13) 1989 yılının ilk yarısında bu kurum, hükümet üyeleri ile Solidarność da dahil olmak üzere muhalif hareketler arasındaki tartışmalar için bir forum niteliğindeydi.

(14) Karel Kovanda, “Les conseils ouvriers tchécoslovaques (1968-1969)“, À l’encontre, 24 Ağustos 2018 (orijinal yayın: Telos, no. 28, Washington Üniversitesi, 1976 yazı).

(15) “Milos Barta’nın ‘özyönetim hareketi‘ kronolojisi ve analizi“, À l’encontre, 20 Ağustos 2018. Ayrıca bakınız Jean-Pierre Faye ve Vladimir Fišera, La Révolution des conseils ouvriers, 1968-1969, Robert Laffont, Paris, 1978.

(16) Doğu Avrupa ülkeleri ve SSCB’den oluşan bir askeri ittifak.

(17) Jaroslav Šabata, “Invasion or our own goal”, East European Reporter, vol. 3, no. 3, Londra, 1988 sonbaharı.

Le monde diplomatique 2016

17 Ocak 2021

On yıl önce, faşizmin ayak seslerinden söz etmek “daha neler” dedirtiyordu, 2020 küresel çapta faşizm gündemiyle kapandı, 2021 onunla açıldı. Peki, bugün faşizm dendiğinde ne anlamalı, sağ popülizm klasik faşizmle nasıl bir ilişki içinde? Dahası, nasıl bir tarihsel eşikteyiz? “Faşizmin Yeni Çehreleri” kitabının yazarı, tarihçi Enzo Traverso’nun Jacobin’e 2 Nisan 2019’da verdiği, hâlâ tazeliğini koruyan söyleşiye zaplıyoruz.

Faşizm ve popülizme dair güncel tartışmalar genellikle kelimelerin anlamlarına sıkışıp kalıyor. Faşizmin Yeni Çehreleri kitabınızda farklı bir yaklaşım benimseyerek kelimelerin kamusal söylemde nasıl kullanıldığı ve “tarihin kamusal kullanımına” dair neleri görünür kılabileceğiyle ilgileniyorsunuz. Faşizmin Yeni Çehreleri’nin ilham kaynakları nelerdi?

Enzo Traverso: Geçmişin yorumlanışı bugünkü kamusal kullanımından ayrı düşünülemez. Faşizmin kavramsallaştırılmasıyla ilgileniyorum ama, bu çabam sadece tarihyazımına dair değil, siyaseten tarafsız da değil. Örneğin, faşizm ile popülizmi ayırıyorum. İlki demokrasiyi yıkmak anlamına geliyor, ikincisiyse farklı, hatta zıt istikametlere yönelebilen, ancak genelde demokratik bir çerçeve içinde var olan bir siyaset tarzı. Faşizm kavramının bugün nasıl çözümlenmesi gerektiğinden emin değilim. Sıkça suistimal edilen bir olgu. Faşizmin geri dönmesi genelde solcuları endişelendiren bir mesele olageldi. Bugün ise sağcı popülizm ve post-faşizm tehdidi altındaki seçkinlere ait bir çekinceye dönüştü. Örneğin, ABD’de Madeleine Albright ve Robert Kagan, İtalya’da Matteo Renzi’yi düşünün. Öte yandan, geleneksel seçkinlerin önerdiği “faşizm karşıtı” birleşik cephe yeni radikal sağın Doğu Avrupa’dan Batı Avrupa’ya, ABD’den Brezilya’ya birçok yerde ortaya çıkıp yayılmasına izin veren koşulların şekillenmesindeki sorumluluğunu gizliyor. Kitabın çıkış noktası şu sorularda yatıyor: Faşizm 21. yüzyılda ne anlama geliyor? Yeni sağın küresel ölçekteki yükselişini 1930’ların klasik faşizmine bir dönüş olarak mı görmeliyiz, yoksa bu yepyeni bir olgu mu? Nasıl tanımlayabilir ve karşılaştırabiliriz?

İsmine odaklanınca kitabınızın “neofaşizm” hakkında olduğunu düşünmek mümkün. Siz ise Avrupa siyasetindeki sağa yönelişin klasik faşizmle bağlantılı, ancak aynı zamanda ondan uzakta duran “post-faşist” bir olgu olduğunu öne sürüyorsunuz. Bu fark niçin önemli?

Neofaşizm, yani klasik faşizmle bağlantılı olduğunu iddia eden hareketler marjinal bir olgu. Yeni radikal sağın başarısının anahtarlarından biri, kendisini “yeni bir olgu” olarak betimlemesi. Ya faşist kökenleri bulunmadığını (Trump ya da Salvini) ya da kendi geçmişiyle ciddi bir kopuş yaşadığını (babasını Ulusal Cephe’den aforoz eden Marine Le Pen) savunuyor. Yeni sağ milliyetçi, ırkçı ve yabancı düşmanı. Radikal sağın iktidarda olduğu ya da ciddi bir şekilde güçlendiği Batı Avrupa ülkelerinde demokratik ve cumhuriyetçi bir söylem benimsiyor. Dillerini, ideolojilerini ve tarzlarını değiştirdiler. Diğer bir deyişle, eski faşist alışkanlıklarını terk ettiler, ancak bambaşka bir şeye de dönüşmediler. Henüz siyasi sistemlerimizin olağan bir bileşeni de değiller. Bir yandan, yeni aşırı sağ artık faşist değil. Öte yandan, faşizm ile karşılaştırılmadan tanımlanması da mümkün değil. Yeni sağ, faşizme dönüşebilecek, ancak muhafazakâr, otoriter ve popülist demokrasinin yeni bir şekline de evrilebilecek bir olgu. Post-faşizm kavramı bu durumu yansıtmaya çalışıyor. Gelecekteki evrimini bugünden öngörmek imkânsız. Bu noktada, geçen yüzyıldaki iki dünya savaşı arasındaki dönemle mukayese yapmak önemli, iki durumda da uluslararası nizam zayıf. Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki kaosun sebebi Avrupa Uyumu diye tabir edilen 19. yüzyıla ait klasik liberalizmdeki çöküştü. Bugün yaşananlar ise Soğuk Savaş’ın bitmesinin sonucu. Faşizm ve post-faşizm bu tür karmaşık ve dalgalı koşullarda filizlendi.

Fransa’daki Ulusal Cephe’yi post-faşizme dair tipik bir örnek olarak sunuyorsunuz. İspanya’da Vox Partisi’nin yükselişi ya da İtalya’da Salvini’nin Lig Partisi sizi post-faşizmin temel tanımına dair nüanslara odaklanmaya yöneltiyor mu, yoksa genel kavramsal çerçevenize uyuyorlar mı?

Aşırı sağın Fransa, İtalya, Macaristan, Avusturya, Polonya ve son dönemde, genellikle istisna olarak addedilen iki ülke olan, İspanya ve Almanya’daki başarısı genel bir eğilimin altını çiziyor. Fransa’daki Ulusal Cephe sadece bir haberciydi. Bu gerici ve milliyetçi “Avrofobik” hareketlerin yükselişi, bir yandan da Avrupa Komisyonu’nun bizzat uyguladığı politikaların ürünü. AB cebri bir hukuki yapı aracılığıyla kendi kurallarını devletlere dayatan ve kimi zaman anayasalara sızan karmaşık bir kanunlar ağı inşa eden bir vasıtaya, finansal kapitalizmin vasıtasına dönüştü. 2008 krizinde devletlerin kurtardığı neoliberal seçkinlerin en görkemli başarısı kendi toplumsal iflaslarını devletlerin finansal krizine tahvil edebilmeleriydi. Bugün Goldman Sachs danışmanı olan Barroso ve vergi cenneti Lüksemburg’un eski lideri Junker gibi Avrupa Komisyonu başkanlarının, Yunanistan krizinin ve on yıl boyunca uygulanan kemer sıkma politikalarının ardından Matteo Salvini ve Viktor Orbán gibi sağcı popülist liderlerin yükselişi hiç şaşırtıcı değil: “Aklın uykusu canavarlar yaratır”. AB’yi savunarak post-faşizme karşı etkin bir mücadele yürütemeyiz. Milliyetçiliği ve sağ popülizmi alt etmenin yolu AB’yi dönüştürmek.

Analizinizin büyük bölümü Fransa’ya odaklanıyor. Yeni aşırı sağ aslında orada daha ziyade “bastırılmışın geri dönüşü”ne tekabül ediyor. Ulusal Cephe’nin ana akıma dönüşmesi Beşinci Cumhuriyet’in kökenindeki otoriter ve sömürgeci tarihin alenileşme süreci gibi. Bu sizce doğru mu? Eğer öyleyse, aşırı sağ eğilimlerle cebelleşen diğer ülkelere de yayılabilir mi?

Avrupa’da Asyalı ve Afrikalı göçmenlere yönelen yabancı düşmanı ve ırkçı dalganın kaçınılmaz olarak yeni-sömürgeci bir tarafı var. Hedefteki Müslüman göçmen ve mülteciler eski Avrupa sömürgelerinden geliyor. Bu, Avrupa’nın sömürgeci bilinçaltının devamlığını görünür kılan türden bir “bastırılmışın dönüşü”. Ancak, eski sömürgeci ve ırkçı söylemler terk edildi. Ulusal Cephe artık Fransız Cezayir’ine nostalji duyanlara ait bir hareket değil. Kendisini küreselleşme, toplu göç ve islâmi köktenciliğin tehdidi altındaki Fransız ulusal kimliğinin koruyucusu olarak betimliyor. Bu yeni-sömürgeci duruş cumhuriyetçi ve “ilerici” alışkanlıkları içerebilir. Bir yandan Fransa ve Avrupa’nın Hıristiyan köklerini islâmi “istilaya” karşı muhafaza etmek istiyor, öte yandan insan haklarını, hatta bazen kadın ve eşcinsel haklarını islâmi gericiliğe karşı koruyormuş gibi yapıyorlar. Bu savlar Ulusal Cephe’nin çok ötesinde, Fransız medyasında da son derece yaygın. Yakın geçmişte Académie Française üyesi olan Alain Finkielkraut gibi, Marine Le Pen’le karşılaştırılmak istemeyen birçok kamusal entelektüel onun en etkin müttefikine dönüştü. 2015’teki terör saldırıları sonrasında, Cumhurbaşkanı François Hollande ve başbakan Manuel Valls Ulusal Cephe’nin savunduğu olağanüstü hal, sokağa çıkma yasakları ve kayıtsız göçmenlerin topluca sınır dışı edilmesi gibi politikaları benimsedi. Hatta çift kimlikli, Kuzey Afrika kökenli ve Fransa vatandaşı teröristlerin vatandaşlığını iptal etmeye bile çalıştılar.

Faşizmi kapitalizm içinde tarih-ötesi bir olgu olarak gören “mikro-faşizm” ve benzer kavramlara dair fikriniz nedir?

Küresel bir olguyla yüz yüze olduğumuz için “mikro-faşizm” uygun bir tanım değil gibi gözüküyor. Hakiki bir demokrasi toplumsal eşitlik gerektirdiğinden, Wendy Brown’ın da çok güzel açıkladığı gibi, özellikle neoliberal çağda, kapitalizmin demokrasinin feshine tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Bu kapitalizmin bir hastalığı ya da yozlaşmış bir şekli olmaktan ziyade, kapitalizme içkin genel bir eğilim. 19. yüzyılın ilk yarısında bile, Tocqueville gibi klasik bir liberal düşünür kapitalizmin gelişiminin piyasa toplumu ile demokrasi arasındaki “seçici yakınlığı” tehdit ettiğini idrak etmişti. Kapitalizm ve demokrasi arasındaki bu tür bir kimlik tasavvuru 20. yüzyılın ikinci yarısında, refah devleti döneminde bir söylenceye dönüştü. Aslında, kapitalizmin bu şekilde “insanileştirilmesi” Ekim Devrimi’nin bir sonucuydu. Reel sosyalizmin çökmesi ve sömürgelerden çekilme sürecinin bitmesi sonrasında, kapitalizm “vahşi” doğasını yeniden keşfetti. Toplumsal eşitsizlikler küresel çapta tırmandı ve demokrasinin içeriği boşalmaya başladı. Faşizmin elbette “tarihötesi” bir niteliği mevcut. 1960’lar ve 1970’lerde Latin Amerika’daki askeri cuntaları hatırlayalım. Faşizmi kapitalizmden ayrı düşünemeyiz. Ancak, faşizmi kapitalizmin küresel krizinin bir çıktısı olarak görmek faşizmin bu krizin kaçınılmaz bir neticesi olduğu anlamına da gelmiyor. ABD’de kapitalizmin krizinin sonucu faşizm değil, New Deal, yani Yeni Uzlaşma’ydı. Faşizm belli bir tarihsel döneme, demokrasiyi yıkıma uğrattığı 20. yüzyıla ait. Bugün, post-faşizm seleflerinin yıkıcı boyutunu kaybetti. Parlamentarizmi ya da bireysel hakları bastırmaktan ziyade demokrasiyi içeriden yok etmeye çalışıyor.

Faşist ya da aşırı sağ siyasi kimliklerin açıkça beyan edilmesinin etrafındaki güncel “tabu kırıcılığa” dair de yazıyorsunuz. Avrupa aşırı sağının meşruiyetini kısmen, sosyal demokrat partilerin geri çekilmesinin oluşturduğu boşluğu doldurarak kazandığını teslim ediyorsunuz, ancak “tarihsellik rejimi” tabir ettiğiniz fikre de dokunan daha derin bir savda bulunuyor gibisiniz. “Hafızasını yitirmiş demokrasilerimiz” ile aşırı sağın yükselişi arasında kurduğunuz bağı biraz açabilir misiniz?

Post-faşizm yekpare, hatta benzeşik özellikleri olmayan küresel bir olgu. Milliyetçilik, yabancı düşmanlığı, ırkçılık, karizmatik lider, gerici “kimlikçilik” ve küresellik karşıtı siyasete dayanan bu patlayıcı karışım çok farklı şekillerde tezahür edebilir. Örneğin, Bolsonaro’nun benimsediği radikal neoliberalizm şekli, post-faşizmin AB’nin neoliberal politikalarına duyulan öfke ve hoşnutsuzlukla alevlendiği Avrupa için tanıdık değil. Buradan baktığımda, post-faşizmin yükselişindeki temel etkenin neoliberalizm karşısında bir sol alternatif bulunmaması olduğunu düşünüyorum. 20. yüzyılın baskın sol modelleri olan komünizm ve sosyal demokrasi başarısız oldu. Reel sosyalizm kendi çelişkileri altında çöktü, Soğuk Savaş boyunca kapitalizmi insanileştirmenin aracı olan sosyal demokrasi ise kapitalizm neoliberalizme dönüştüğünde tarihsel işlevini tüketti.

Sosyalizmin yeniden keşfedilmesi gerekiyor. Ancak, sol ve sağ arasındaki kendini yeniden tanımlama yarışında post-faşizm bir adım önde. Ama, 1930’ların kıta Avrupa’sındaki egemen sınıflar tarafından desteklenen seleflerinden farklı olarak, post-faşizm henüz neoliberal seçkinlerin birincil tercihi olmadı. Bu, kapitalizmin genel bir krizi ya da AB’nin ani çöküşü sonrasında mümkün. İki dünya savaşı arasındaki yıllarda faşizmin ana kaynağı olan Bolşevizm korkusu bugün mevcut değil. Kitabımda ufku bugünle sınırlı bir neoliberal “tarihsellik rejiminden” bahsediyorum. Bu hem sağ hem de sol hareketler için bir handikap. Post-faşizm seleflerinin ütopik ufkuna bile sahip değil. “Yeni insan”, “Bin yıllık İmparatorluk” ya da yeni medeniyet gibi söylencelerle müşterek tahayyülü fethetmeye kalkışmıyor. Post-faşizmin mantığı daha ziyade “kültürel kötümserliğe” dayanıyor: Geleneksel değerler ve “tehdit altındaki” ulusal kimliklerin korunması, küreselleşmeye karşı milli egemenlikte ısrar, göçmenler, mülteciler ve Müslümanlara dair bir günah keçisi arayışı.

Kitabınız esas olarak Avrupa’ya dair. ABD siyasetine değindiğiniz kısa bölümler daha çok Trump’ı anlamanın faşizm gözlükleriyle mümkün olmadığı fikrini savunma amaçlı. Tarif ettiğiniz “tarihsellik rejiminin” genel bir uygulanabilirliği olduğunu düşünüyor musunuz? Bolsonaro’nun Brezilya’daki zaferi bizi post-faşizm olgusunu küresel ölçekte değerlendirmeye davet etmiyor mu?

Birçok gözlemcinin belirttiği gibi, Trump klasik faşist özelliklere sahip: Otoriter ve karizmatik bir liderlik, demokrasi nefreti, kanunları hor görme, güç gösterileri, insan haklarını küçümseme, aleni ırkçılık, kadın düşmanlığı, homofobi. Ancak arkasında faşist bir hareket yok. Amerikan politik nizamının temel payandalarından olan Cumhuriyetçi Parti’nin adayı olarak seçildi. Bu çelişkili durum ABD’deki demokratik çerçeve sorgulanmadan kalıcı bir hal alamaz. Benzer bir çelişki, daha dramatik ve çarpıcı bir şekilde, Bolsonaro’nun seçilmesi sonrasında Brezilya için de geçerli. ABD ya da Avrupa’daki emsallerinden daha radikal biri. Marine Le Pen babasının Yahudi karşıtlığına mesafe alıp demokrat bir söylem benimserken, Bolsonaro işkence ve askeri diktatörlüğü savunuyor. Marine Le Pen ve Salvini korumacı politikaları yeniden uygulamaya koymak isterken Bolsonaro iflah olmaz bir neoliberal. Ancak, Brezilya kapitalizminin temel direği olan Petrobras (yarısı kamuya ait çokuluslu petrol şirketi) Bolsonaro’nun arkasında değil. Birçok Brezilyalı analistin de işaret ettiği gibi, Bolsonaro’nun arkasında üç etkili ve muhafazakâr odak var: “Balas, bois, e biblia”, yani ordu, toprak sahipleri ve Evanjelist köktenciler.

Hakiki bir klasik faşist hareket Trump ve Bolsonaro’da eksik olan iki unsuru bir araya getirirdi: Kitlesel seferberlik ve seçkinlerin birleşik desteği. Doğru mu?

Evet, kitlesel seferberliğin ve seçkinlerin birleşik desteğinin olmayışı Trump ve Bolsonaro’yu klasik faşizmden ayırt eden büyük bir fark –etkili bir alternatifin yokluğunda egemen sınıflar ikisine de uyum sağlayabilecek olsa bile. Ancak, AB ülkelerinde bu seçenek gündemde değil. Klasik faşizmin askerileşmiş kitlesel hareketleri, Birinci Dünya Savaşı’nın yol açtığı siyasi şiddetin tırmanışının sonucuydu. Bugün, Irak, Libya, Suriye, Yemen’de bu gerçekleşti, ancak AB ülkeleri, ABD ya da Brezilya’da değil. Bu nedenle Trump ve Bolsonaro’nun selefi Mussolini ya da Hitler’den ziyade Berlusconi. Ama yeni bir küresel kriz birçok ülkede aşırı sağın çehresini değiştirebilir.

Kitabınızdaki başka ilginç bir bölüm “anti-faşist karşıtı” tarihçilerden oluşan Avrupa okulunu ve onların sözde “siyaseten tarafsız” yeniden tarihyazımını tartışıyor. Bu çevreyi neden bu kadar tehlikeli görüyorsunuz? Faşizm karşıtı bir tarihyazımını yeniden hâkim kılmak neden önemli?

Faşizm ve demokrasi arasındaki sınır çizgisi hem ahlaki hem de siyasi. Demokrasi kıta Avrupası ülkelerinde ve son yıllarda Latin Amerika’da, direnişten ve faşizm karşıtlığından filizlendi. Bu mücadelelerin demokrasiye yol açtığı yerlerde “anti-faşizm karşıtı” bir demokrasi ancak kırılgan, hafızasız ve kendi tarihine sadakatsiz olabilir. Sol faşizm karşıtlığı ile demokrasi arasındaki bu kalıtsal bağlantıyı anımsamalı. Demokrasi hukuki ve siyasi bir tasarrufa, “oyunun kurallarına”, indirgenemez. Bunun yanında, piyasa toplumunun basit bir sonucu da değildir. Demokrasi siyasi devrimlerin ve faşizm karşıtı mücadelenin tarihsel bir zaferidir. Bu tarihsel bağlantıyı kırmak ya da yok saymak demokrasinin içindeki “demos’u” yani “halkı” feshetmenin en doğrudan yoludur.

ABD’deki İşgal Et! ya da İspanya’daki Öfkeliler gibi yakın dönemdeki “meydan hareketlerini”, “yeni bir komünizm” icat etmeye yönelik girişimler olarak tanımladınız. Aynı zamanda, “eski komünizmi” eleştirel bir şekilde yeniden ziyaret etmeden ve bu mirasın hâlâ kullanılabilir bazı taraflarını keşfetmeden, küresel solun dümensiz kalacağını da öne sürüyorsunuz. Komünist mirasın bugün de işe yarayabilecek yönleri neler?

İşgal Et! ve Öfkeliler hareketleri alternatif arzusunu ifade etti, tıpkı 2015 yazında siyasi çizgisini değiştirmeden önce, Yunanistan’da Syriza’nın yaptığı gibi. Bugün Bernie Sanders, Jeremy Corbyn ve Podemos, solun yeni fikirler, istikametler ve umutlar arayışında olduğunu kanıtlıyor. Sanders ABD solunda 1930’lardaki Yeni Uzlaşma ve 1960’lardaki Yeni Sol sonrasında gerçekleşen yeni bir tarihsel değişime denk geliyor. Sosyalizme, hiçbir zaman baskın olmadığı bir ülkede bir meşruiyet sağlıyor. Corbyn ve Podemos, Britanya ve İspanya’da, uzun zamandır süregelen sosyal-liberalizm ile radikal kopuşu temsil ediyor. Bu tecrübeler küresel sol için yeni bir model oluşturmaya yönelik adımlar. Eski paradigmalar başarısız oldu, ancak ikame edilmedi. Yeni bir model, Marx’ın meşhur 11. Tez’inde önerdiği gibi, dünyanın eleştirel yorumuyla devrimci dönüşümüne dair bir tasavvuru bir araya getirmeli. Komünizm bu terkibi içeriyordu ve 20. yüzyıl için ütopik bir ufuk oluşturuyordu. Emin olduğum tek şey, 21. yüzyıldaki yeni ve alternatif solun kapitalizm karşıtı olacağı. Ancak kendisini “komünist” olarak addedip addetmeyeceğini bilmiyorum. Muhtemelen bundan önceki iki asırda sosyalizm ve komünizmin yaptığı gibi yeni kavramlar ve imgeler icat edecek. Ancak, yeni küresel sol sıfırdan inşa edilmeyecek. Eski modellerle tarihsel bir kopuş yaşandığını söylemek küresel solun hafızaya ve tarihsel bilince gereksinim duymadığı anlamına gelmiyor. Geçmişteki yenilgilerimizin eleştirel bir şekilde kavranması kaçınılmaz. Paris Komünü’nden 1973 Şili Devrimi’ne, solun yenilgilerinin üstesinden gelebilmesine yardım eden şey, geleceğin sosyalizme ait olduğuna, en trajik başarısızlıkların bile sadece kaybedilmiş bir muharebe anlamına geldiğine duyulan inançtı. Tarihi bir ülküye duyulan bu inanç ereksel bir boyutun yükünü taşısa da sola bugün var olmayan olağanüstü bir güç veriyordu. Sol “öksüz” kaldı. Geçmişi ne sahiplenebilir ne de unutabilir. Geçmişin üstesinden gelmek zorunda.

Popülizm kavramının Boyun Eğmeyen Fransa ve Ulusal Cephe gibi bambaşka olguları aynı torbaya koyan tezat kullanımlarından ötürü nihai olarak sol ve sağ arasındaki çizgileri bulandırdığını söylüyorsunuz. Soldaki bazı entelektüellerin ve siyasi partilerin “sol popülizm” etiketini “sokak” ve “sandık” arasında köprü kurmak amacıyla benimsemelerine pek olumlu bakmıyorsunuz. Sol popülizmin post-faşizmle mücadelede herhangi bir rolü olduğunu düşünüyor musunuz?

Popülizm hem soldaki hem sağdaki siyasi yelpazenin içindeki farklı, hatta karşıt yönelimlerin liderlerinin paylaşabileceği bir siyaset tarzı. Ancak, gücün yoz seçkinler yerine “halkta” cisimleştiğine yönelik bir tarz ve söylem sadece biçimi tanımlıyor, siyasal içeriği değil. Latin Amerika’da sol popülizm kışkırtıcı bir dil kullandı ve otoriter özellikler edindi, ancak amacı alt sınıfları toplumsal ve siyasi sisteme dahil etmekti. Batı Avrupa’da sağ popülizm yabancı düşmanı ve ırkçı tutum alarak dışlayıcı politikalar benimsiyor. Marco D’Eramo’nun vurguladığı gibi, “popülizme” karşı çıkmak çoğu zaman “halka” yönelik soycu ve seçkinci bir kibri görünür kılıyor. Eğer popülizm Corbyn, Sanders ve Podemos ile Salvini, Orban, Trump ve Bolsonaro’nun birbirinin muadili olabileceği anlamına geliyorsa, tamamen işe yaramaz ve hatta tehlikeli bir kavram. Bazı radikal düşünürlerin popülizmi sol ve sağ arasındaki sözüm ona mazide kalmış bir çatlağın alternatifi olarak gördüğünün farkındayım, sık sık değerli savlar da ortaya koyuyorlar. Belli koşullarda popülizmin bu şekilde kullanılması işe yarayabilir, ancak post-faşist hareketlerin yükseldiği bir küresel bağlamda tehlikeli yanlış anlaşılmalar üretme riski taşıyor.

Son olarak, “kapalı sınırlar için sol argüman” diye tabir edilen güncel tartışmaya değinelim. Ulusal egemenlik ve bu kavramın solda kullanımı hakkında ne düşünüyorsunuz?

“Duvarlarla çevrelenmiş devletler” ve göçmenlerle mültecilerin karşısında duran askerileşmiş sınırlar çağında “kapalı sınırlar” talep etmek bana son derece tehlikeli geliyor. Çünkü yabancı düşmanlığı, “ulusal kimliğin” gerici savunusu, ulusal egemenliğe dönüş gibi post-faşizm nakaratlarını meşrulaştırıyor. Kapitalist küreselleşmeye ulusal sınırları yeniden tesis ederek karşı koyulabileceği fikri gerici bir düşünce, zira 21. yüzyılın ekoloji, toplumsal adalet ve nüfus hareketleri gibi tüm can alıcı meseleleri küresel çözümler gerektiriyor. Enternasyonalizm kökenlerinden itibaren sola ait bir kavram. Evrenselliği terk etmemizin ya da reddetmemizin mümkün olduğunu düşünmüyorum. Küresel bir çağda, sosyalizm sınırların ayrım çizgilerinden ziyade buluşma noktalarına tekabül eden asıl manasını yeniden keşfetmekle yükümlü.

Jacobin, 2 Nisan 2019
Çeviren: Yiğit Atılgan

Jacques tarafından

[4 Nisan 1949 tarihinde Labor Action, Vol. 13 No. 14, s. 3’de Varşova Gettosu Ayaklanması hakkındaki bu dikkat çekici makalenin içeriğini kavramak için yayınlandığı günleri göz önüne almak yaralıdır]

Labor Action, İşçi Partisi’nin başlangıçta “yeni tip bir sınıf” tarafından yönetilen bir devlet olarak gördüğü SSCB’nin sınıfsal doğası üzerine önemli bir farklılığın ardından Nisan 1940’ta Sosyalist İşçi Partisi’nden ayrılan bir örgüt olan İşçi Partisi’nin (ABD) organıydı. İşçi Partisi’nin en iyi bilinen üyeleri şunlardı: Max Shachtman – yazıları şu adreste bulunabilir marxists.org. Bazıları yakın zamanda In Defence of Bolshevism, Sean Matgamna, Phoenix Press, 2018 adıyla yayınlanan bu kitapta Shachtman’ın yörüngesinin siyasi bir değerlendirmesi yapılmıştır. 1973 yılında hazırlanmıştır O zamanlar İşçi Partisi üyesi olan ve Hal Draper’a yakın olan Julius Jacobson tarafından; Hal Draper – diğer eserlerinin yanı sıra Karl Marx’ın Devrim Teorisi’nin yazarı, 5 cilt, 1977-1990; C.L.R. James – diğer eserlerinin yanı sıra 1938’de yazdığı The Black Jacobins’in yazarı. – Réd. A l’Encontre]

***

Nisan ayında [1949] Varşova’da, 19 Nisan 1943’te meydana gelen umutsuz Yahudi getto ayaklanmalarını anmak üzere bir anma toplantısı düzenlenmeyecektir. O sırada hâlâ hayatta olan 50.000 Yahudi işçi, Ekim 1940’ta duvarlarla çevrili Varşova gettosunda Naziler tarafından ezilenlerin sadece %10’unu temsil ediyordu. Geri kalanlar, Treblinka’daki gaz odalarında imha edilmek üzere SS’lerin (Hitler’in fırtına birlikleri) daimi insan avının bir parçası olarak gruplar halinde avlanmıştı.

Yahudi toplumunun bu kalıntısının umutsuz silahlı mücadelesi, sadece sessizce ve direnmeden yok edilmektense hayatlarını pahalıya satmaya yönelik bir çaresizlik eylemi değildi. Aynı zamanda öyleydi de. Ama her şeyden önce Polonyalı işçilere dışarıdan yapılan bir yardım çağrısıydı. Aynı zamanda, dünyanın daha önce hayal bile edemediği barbarca bir cehennemin derinliklerinden gelen son bir çığlık olarak dış dünyaya ulaşmak, olağanüstü bir durumda bir yardım çağrısıydı.

Bu, tamamen savunmasız bir halkın nihai ve acımasız bir şekilde boğulmasına izin vermemek için savaştan zarar görmüş bir dünyanın vicdanını uyandırmakla ilgiliydi.

Bu çağrıya hiç kulak asılmadı. Almanlar getto savaşçılarını yok etmek için uzun menzilli toplar, tanklar, alev makineleri ve zehirli gaz kullanırken medeniyet inanılmaz bir kayıtsızlıkla izledi. Yıkıntılar, tüm yerleşke üç kat yüksekliğinde geniş bir moloz yığınına dönüşene kadar yakıldı. Yahudi savaşçıların çoğu bu yıkıntılara gömüldü.

Bundistler

[Yahudi sosyalist grup] Bund’un [1] liderleri, Polonyalı işçilerin yeraltı örgütüne, silahla olmasa bile en azından bir protesto greviyle kendilerine yardım etmeleri için doğrudan bir çağrıda bulundu. Polonyalılar bunu reddetti. Antisemitizm yüzünden bölünmüşlerdi. Birçoğu Yahudilere sempati duyuyor, ancak diğerleri açıkça “Tanrıya şükür Almanlar bunu bizim için yapıyor” diyordu.

Bu tutum sadece üst sınıfla sınırlı değildir. Polonya işçi sınıfının geri kalmışlığı, diğer pek çok sınıfta olduğu gibi, antisemitizmin derecesiyle ölçülebilir.

Yahudi Bund’un temsilcileri yurtdışında yardım aramak için gettodan kaçtı. Artur Ziegelboim [2] ayaklanma sırasında Londra’daydı ve sürgündeki Polonya hükümetine ve Churchill hükümetine başvurdu. İntihar ederek [12 Mayıs 1943’te] ve şok edici mektubunda [3] insanlıktan yoksun olduğu için ‘medeni’ dünyayı suçlayarak görevinin tam ve acımasız başarısızlığını değerlendirdi.  Bu mektup, Demir Perde’nin her iki tarafındaki diplomatlar tarafından BM toplantılarında soykırıma karşı yapılan tüm konuşmalardan çok daha etkilidir.

Polonyalılar bir yıldan biraz daha uzun bir süre sonra sadece kayıtsızlığı değil, düpedüz ihaneti de yaşayacaklardı. 1 Ağustos 1944’te, son Yahudi kalıntıları da dahil olmak üzere tüm Varşova, Nazi zalimine karşı tek vücut olarak ayaklandı. Polonya Ulusal Konseyi, Rus radyosunun defalarca çağrıda bulunduğu bu ayaklanmanın, top sesleri yakınlardan duyulan Kızıl Ordu’nun ilerleyişiyle destekleneceğinden hiç şüphe duymuyordu. Ayaklanma, Kızıl Ordu’nun bu cephede tamamen hareketsiz kaldığı 63 korkunç gün sürdü. Ruslar, biraz yardımla gönderilen İngiliz uçaklarının Rus havaalanlarına inmesine bile izin vermedi! Varşova, getto gibi harabeye döndü. Bu görevi Ruslara bırakmamak için Nazilerin Armia Kryova’yı (Polonya yeraltı ordusu) ve liderlerini ortadan kaldırmasına izin verildi. NKVD, Kızıl Ordu nihayet Ocak 1945’te yıkıntıların üzerine yürüdüğünde geriye kalan çok az şeyi tamamladı [4].

Hayır, [1949’da Stalinist yönetim altındaki] Polonyalılar Varşova gettosu ayaklanmasını anmayacak, Ruslar da onları bu yönde teşvik etmeyecektir. Polonya’da kalan bir avuç Yahudi de, özellikle de “resmi” bir kutlamaya sahte bir Stalinist renk verilirse, bunu yapmaya zahmet etmeyecektir. Ancak her yerde ezilenlerin ezenlere karşı direnişini önemseyenler, Yahudi getto işçilerinin inanılmaz başarısına bir kez daha hayret edeceklerdir.

Gestapo’nun tüm övünülen etkinliği, sadist bir zalimlik patlamasıyla estirdiği terörün tüm barbarlığı, Yahudi işçi sınıfı liderlerinin yeraltında örgütlenmesini, örgütlü Polonyalı işçilerle temas kurmasını, kaçakçılık yapmasını ve getto sığınaklarında silah saklamasını engelleyemedi. Yahudi Bund’un [sosyalist grup] liderlerinin [ve soldan (Emmanuel Ringelblum’un üyesi olduğu Linke Poaley Tsiyon – ed.) ve sağdan Siyonistler de dahil olmak üzere diğerlerinin] imkansız gibi görünen bu görevi başarması, Yahudi Bund’un [sosyalist grubun] ebedi erdemidir.

Bu liderlerin başında artık efsaneleşmiş bir figür gelmektedir: Bund milislerinin örgütleyicisi Bernard Goldstein. Yıldızlar Şahittir… adlıkitabı, muazzam zorluklara rağmen örgütlenme mucizelerinin nasıl başarılabileceğini anlamak isteyen herkes tarafından okunmalıdır [5]. Bu kitapta liderliğin, liderlik anlayışın, özverinin ve tam bir kendini vakf eden liderliğin, hiçbir kabusun çağrıştıramayacağı bir varoluşun ortasında bile yaşamaya devam etme ve direnişi örgütleme becerisinin derin anlamını buluyoruz.

Yoldaş Bernard’ın arkasında, önce çarlığa sonra da Polonyalı toprak sahiplerine karşı bir mücadele kuşağının deneyimi vardı. En çok ezilen işçilerin militan sendikalarda örgütlenmesine yardımcı oldu. Sendikaları saldırılara karşı savunmak ve pogromistlerle savaşmak için ilk Polonyalı işçi milislerini örgütledi. Menahem Mendel Beylis’in [1911’de bir ayin suçu işlemekle suçlanan Ukraynalı Yahudi, dönemin birçok entelektüeli ve aktivisti bu vesileyle geliştirilen Yahudi karşıtı kampanyayı kınadı – Maxim Gorky’den Alexander Blok’a ve George Bernard Shaw’a – ed.

Hayır, halka yakın, geleneklerine tamamen bağlı bir sosyalist sendikacının, Yahudilerin Nazilere karşı umutsuz silahlı mücadelesine önderlik etmesi ve koca bir orduyu kontrol altında tutması tesadüf değildi. Bu adam Polonyalı işçilerin gönüllü yardımını sağlayabilecek, onların güvenine sahip tek kişiydi. Doğrudan kitabından değil (hepsini anlatamayacak kadar mütevazıdır) ama görgü tanıklarının ifadelerinden bilinen kahramanlıkları onu gettonun Çapayev’i yapar. [Vasili Çapayev 1918-1921 iç savaşının Bolşevik kahramanlarından biriydi.]

Varşova Gettosu ayaklanmasının öyküsü tarihi bir öyküdür. İnsanlık bir şekilde hayatta kaldı, sadece varoluş anlamında değil, tüm kültürel önemi, tüm insanlığıyla. Getto ormanında Alman avcıların sadist bakışları altında mizah nasıl düşünülebilir? Yine de bu duvarlarla çevrili alanın sakinlerini eğlendirmek için -ki hepsi hayatlarından endişe etmektedir- diğerlerine hünerlerini sergileyen Yahudi yankesicinin hikayesi vardır. Ve Varşova’nın bu becerisiyle ünlü olduğunu da ekleyebiliriz!

Hanna Krishtal’ın çocuğuyla birlikte hayatta kalmasının ve bugün [1949] New York’ta bulunmasının tek nedeni, Bernard’ın [Goldstein] savaşın ortasında doğum sancısı çekerken ona bakmış olmasıdır. Bir şekilde ona bakmak için zaman buldu. Ancak daha sonra Hanna’ya, Hanna’nın gettodan canlı olarak kaçabilmesi için çocuktan kurtulma kararından dolayı içten içe parçalandığını itiraf etti!

Bernard Goldstein hâlâ hayatta [Amerika Birleşik Devletleri’ne kaçtı ve 1959’a kadar yaşadı] ama artık bir hayatı yok. Polonya ve Varşova’da bildiği hayat sonsuza dek yok oldu. Bu hayat sadece Y.L. Peretz’in [1852-1915] arşivlerinde, Sholom Aleichem’de [1859-1916] – [modern Yidiş edebiyatının alt yapısını oluşturan – ed.] ve getto ayaklanmasının tarihinde yaşıyor.

İroninin son dokunuşu, Bernard’ın Rus ‘kurtarıcıların’ silahlı kanadı olan NKVD tarafından tutuklanmasıdır. Onu serbest bırakırlar ama örgütüne ihanet edeceği umuduyla gözetim altında tutarlar. Stalinistler dürüst ve deneyimli devrimcilerden, özellikle de Bernard Yoldaş gibi yeraltında örgütlenme deneyimi olanlardan korktukları kadar hiçbir şeyden korkmazlar. Bu yeni zalimlerden kaçmak zorundaydı, hayatını kurtarmak için değil, kendisiyle temas kurmak isteyebilecek olanlara ihanet etmekten kaçınmak için.

Bir sembol

Varşova çağımızın derin bir sembolüdür. Bir yanda Nazizm biçiminde kapitalist gericiliğin güçleri, diğer yanda Stalinizm biçiminde Rus karşı devrimi tarafından ezilen bu ihanete uğramış şehir, çürümekte olan modern uygarlığın bir yansımasıdır. Bu anlamda, uygar insanlığın hayatta kalma şansını gözlemlemek için bir bakış açısıdır.

Dünyanın savaş sırasında ve sonrasında Yahudilerin kaderine kayıtsız kalması toplum için kötü bir alamettir. Getto’daki tüm insani ahlakın tamamen çökmesi sadece geçici bir olgu değildir. Bu daha ziyade, çöküşün yayılabileceği ve barbarlığın modern uygarlığın yerini alabileceği korkunç hızın bir işaretidir. Varşova aynı zamanda, Stalinizmin toplumsal çürümeyi durdurmak bir yana, bizzat bu çürümenin cisimleşmiş hali olduğunun bir başka çarpıcı kanıtıdır.

Varşova gettosunun ve Varşova’nın geri kalanının korkunç kaderini, yumruklarınızı sıkmadan ve böylesi bir dehşeti hayata geçiren güçlere karşı bir öfke ve nefret dalgası hissetmeden incelemek imkansızdır. Varşova, antisemitizm ve ırksal doktrinlerden kötü niyetle beslenen insanlık dışı bir ders niteliğindedir.

Bu ders, sömürü ve baskıya karşı mücadele eden tüm işçi sınıfı savaşçılarının bilincine derinlemesine yerleştirilmelidir. Toplum, böylesine vahşi bir sadizmi mümkün kılan ve kılmaya devam eden hastalıktan tamamen arındırılmadığı takdirde batmaya mahkumdur.

Bu hastalığın kökleri sınıf sömürüsüne dayanmaktadır. Her egemen sınıf, güç ve ayrıcalıklarını korumak için milyonlarca üyesini feda etmeye hazırdır. O halde, önyargı ateşini yakmanın çok daha kolay olduğu diğer “ırklardan” insanlar neden olmasın?

Varşova uygarlık için bir lekedir. Asla unutulmamalıdır. İntikamı alınabilir ve alınmalıdır! Böylesi bir vahşetin tekrarı ancak toplumda köklü bir değişimle, nefreti besleyen kapitalizmden, Rusya’nın karşı devrim deneyimine rağmen kardeşliği ve insanlığı besleyen sosyalizme geçişle önlenebilir.

________

[1] Bund’un tarihi hakkında Henri Minczeles’in şu kitabına bakınız: Histoire générale du Bund: un mouvement révolutionnaire juif, Ed. L’Echappée, 16 Eylül 2022. Aynı yazarın Une histoire des Juifs de Pologne adlı kitabına da bakınız. Din, kültür, siyaset, La Découverte, 2006. (Réd. A l’Encontre)

[2] Nathan Weinstock, Bread of Misery içinde. Avrupa’daki Yahudi İşçi Hareketinin Tarihi, Cilt III. L’Europe centrale et occidentale 1914-1945 (Ed. La Découverte, 1986) adlı kitabında şöyle yazar: “Başka yerlerde olduğu gibi, Naziler [Varşova gettosuna] kendi politikalarını desteklemek üzere bir Judenrat kurdular. Ancak atanan Bund delegesi [Schmuel Artur] Ziegelboym [bir Bund sendika lideriydi], yeni efendilerin suç ortağı olmayı reddetti: konumunu, Varşova’daki Judenrat binası etrafında toplanan 10.000 kişilik kalabalığa nutuk atmak ve onları Nazi emirlerini, özellikle de gettoda (Jüdisches Wohnbezirk) yeniden toplanma emirlerini reddetmeye teşvik etmek için kullandı. Polonya direnişiyle işbirliği yapan Bund liderliği, Gestapo onu aradığı için Batı’ya kaçışını organize edebildi. Ziegelboym böylece Bund’un Londra’da sürgünde bulunan Polonya Parlamentosu’ndaki temsilcisi olacaktı.” (s. 94) (ed. A l’Encontre)

[3] Nathan Weinstock ondan şu alıntıyı yapar: “Sessiz kalamam. Benim de mensubu olmaktan onur duyduğum Polonya’daki Yahudi halkının son kalıntıları da yok edilirken yaşamaya devam edemem. Varşova gettosundaki yoldaşlarım kahramanca bir mücadelede şehit düştüler. Onlar gibi ya da onların arasında ölmek bana nasip olmadı. Ama ben onlara ve onların ortak mezarına aidim. Kendi adıma, Yahudi halkının yok edilmesine tanıklık eden ve bunu kabul eden bir dünyanın pasifliğini son kez protesto etmek istiyorum. Bu zamanlarda bir insan hayatının ne kadar değersiz olduğunu hissediyorum, ancak hayatım boyunca hiçbir şey başaramadığım için, ölümümü, hayatta kalan son Polonya Yahudilerini kurtarmak için nihai olasılığı olanların kayıtsızlığını kırmaya yardımcı olmak için kullanabilirim. Hayatım Polonya’daki Yahudi halkına aittir ve bu yüzden hayatımı onlara feda ediyorum. Savaştan önce Polonya’da yaşayan birkaç milyon Yahudi’den geriye kalan bir avuç Yahudi’nin, gerçek Sosyalizmin özgürlük ve adaletinin hüküm süreceği yeni bir dünyanın kurtuluşunu görecek kadar yaşayacağını umuyorum. Ben böyle bir Polonya’nın doğacağına ve böyle bir dünyanın var olacağına inanıyorum.” (s. 168) (ed. A l’Encontre)

[4] Bu büyük ihanet hakkında Norman Davies’in dikkat çekici kitabına bakınız: Rising ’44: The Battle for Warsaw, Ed. Vicking, 2003, 772 s. (Réd. A l’Encontre)

[5] Bkz Bernard Goldstein, L’ultime combat. Nos années au ghetto de Varsovie (1947), Paris, La Découverte-Zones, 2008. (Editör: A l’Encontre)

Çeviren: Rıfat Hasret

Ernest Mandel’in İkinci Dünya Savaşı’nın Anlamı (Türkçesi Bülent Tatar çevirisi ile Yazın yay., 1995) adlı kitabının İspanyolca olarak yakın zamanda yayınlanması vesilesiyle La Izquierda Diario tarafından Enzo Traverso ile yapılan röportajı sunuyoruz.

Enzo Traverso, Avrupa entelektüel tarihi konusunda uzmanlaşmış İtalyan bir tarihçidir. İtalya’daki aktivizmine 1970’lerde otonomist örgüt Potere Operario ile başlamış, daha sonra Ernest Mandel liderliğindeki Troçkist akımla bağlantı kurmuştur. Yahudi Sorunu ve Marksistler, Ateş ve Kan, Solun Melankolisi, Savaş Alanı Olarak Tarih gibi kitapları Türkçede yayımlanmıştır.

Mandel’in kitabına yazdığınız önsözde, Mandel’in İkinci Dünya Savaşı hakkındaki düşüncelerinizde işgal ettiği yeri belirtiyorsunuz. Bu yeri nasıl tanımlarsınız?

Bu kitabı 30 yıl önce yayımlandığında okumuştum. Üzerimde büyük bir etkisi oldu; okumalarımı, araştırmalarımı yönlendirdi ve İkinci Dünya Savaşı ve 20. yüzyıl tarihine ilişkin vizyonumu şekillendirdi. Ancak paradoks şu ki, akademik anlamda tarih yazımı tarafından tamamen göz ardı edildi. Ve ben de bir akademisyen olarak üzülerek söylemeliyim ki, bu eğilime uyarak Mandel’in olmadığı tartışmalara dahil oldum. Ancak onu asimile ettiğimi ve bilinçaltımda var olduğunu fark ettim. Başka bir deyişle, kaynağını unutmuş olmama rağmen Mandel’in pek çok fikri bu tartışmalarda bana aitti. Mandel’in Foucaultcu anlamda bir tür episteme olarak, bilinçli olması gerekmeden düşünme biçimimizi şekillendiren bir şey olarak hareket ettiğini düşünüyorum.

Bence bu sadece Mandel’in akademik tarih yazımının dışında görülmesiyle değil (akademide bir iktisatçı olarak tanındı ama tarih yazımında tanınmadı), aynı zamanda 1990’lardan sonra Mandel’in eleştirel düşünce için, o yılların Marksizmi için ve benim için de bir referans noktası olmaktan çıkmasıyla da ilgili.

Mandel’i tanıyordum, onunla birlikte çalıştım ve kendimi entelektüel ve politik olarak onun öğrencilerinden biri olarak şekillendirdim. Benim için olduğu kadar Troçkist akıma bağlı bütün bir devrimciler kuşağı için de “entelektüel referans” oydu. Sorun şu ki, Berlin Duvarı’nın yıkılmasından, 20. yüzyılın ve Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra, benim bakış açıma göre Mandel, daha önce yaptığı gibi trendleri çizebilen, meydana gelen değişiklikleri anlayabilen bir entelektüel olmaktan çıktı. Örneğin 1990’larda Sovyetler Birliği hakkında yazdıkları bana tamamen yanlış geldi ve onu gölgede bıraktı.

Başka bir deyişle, benim bakış açıma göre Mandel, 20. yüzyılın büyük bir eleştirel Marksist teorisyeni ve entelektüelidir. 21. yüzyılda artık yeni gerçeklikle bağlantısı olmayan eski kategorileri yeniden üretmeye çalışmıştır. Bu da Mandel’de 20. yüzyılı anlamak için faydalı olan her şeyin haksız bir şekilde ihmal edilmesine neden oldu. Mandel’in geç kapitalizm, faşizm, İkinci Dünya Savaşı ve bir dizi konu hakkında yazdığı her şey benim için temeldir.

Mandel bir tür unutulmuş figür. Bunu öğrencilerimde, kolektif, siyasi hareketlere katılan yeni nesilde görüyorum. Onlar için Mandel neredeyse hiçbir şey ifade etmiyor, yeniden keşfedilmesi gereken bir figür. Bu açıdan bakıldığında, onun en ilginç eserlerini yeniden yayımlamak bana çok iyi görünüyor, ancak bu muhtemelen bir bağlamsallaştırma ve tarihselleştirme çabasıyla yapılmalı.

Mandel, akademik alanda çok daha yaygın olan bir başka vizyonla, Eric Hobsbawm’ınkiyle karşılaştırılabilecek küresel bir savaş vizyonu sunuyor. Bu iki vizyon arasındaki farklar nelerdir?

İkinci Dünya Savaşı’nın yorumlanması konusunda Mandel’in kitabını Hobsbawm’ınkine tercih ederim. Eric Hobsbawm, savaşın ‘kısa yirminci yüzyıl’ çerçevesinde küresel bir yorumunu öneriyor ve muhtemelen Mandel’in de paylaşacağı bir sonuca varıyor. Hobsbawm, The Age of Extremes (Aşırılıklar Çağı) gibi birçok metin ve kitabında, dünya tamamen barbarlığa düşmediyse bunun Aydınlanma mirası sayesinde olduğu sonucuna varır. Mandel de bu görüşü paylaşır ve Aydınlanmanın yirminci yüzyılda komünizm ve Marksizm tarafından somutlaştırıldığını eklerdi.

Ancak Stalinizm yorumlarında temel bir ayrışma söz konusudur. Hobsbawm tarafından yazılan 20. yüzyıl tarihi, artık devrime inanmayan, devrimlerin yenilgisinin, komünizmin yenilgisinin yüzyılı olan bir yüzyılın muhasebesini yapan ve bu yenilgilere boyun eğen Marksist bir tarihçinin tarihidir. Hobsbawm’ın yorumu aynı zamanda çok teslimiyetçi ve özür dileyicidir, çünkü Hobsbawm sonunda Stalinizmin otoriter ve despotik özellikler taşıdığını, endemik bir şiddet boyutu olduğunu kabul eder, ancak bunu ilerici bir olgu olarak sunar, bu da onu bir şekilde haklı çıkarır.

Mandel’in vizyonu bu değildir. Ona göre Stalinizm 20. yüzyıl barbarlığının, modern barbarlığın bir parçasıydı, ancak diyalektik olarak Stalinizmin çelişkilerini, bir güç, bir tahakküm aygıtı ve Aydınlanmanın, yani işçi hareketinin, işçi sınıfı mücadelelerinin bir ifadesi olarak oynadığı çifte rolü hesaba katıyordu. Stalinizmin trajedisi budur.

Dolayısıyla, bir yanda yirminci yüzyılın teslimiyetçi ve özür dileyen bir bilançosunu çıkaran Hobsbawm; diğer yanda ise günümüz sosyal bilimlerinin ve tarihçiliğinin karşı olgusal olarak adlandıracağı bir bakış açısını benimseyen Mandel var. Mandel, tarihin potansiyellerine, ne yazık ki çeşitli koşullar nedeniyle gerçekleştirilememiş olan potansiyellere çok dikkat ediyor. Ancak bu bir tarihçinin gerilimidir. Mandel bu kitabı, geçmişi bugünden ayırmadan, onu özgürleşme ve sosyal, politik, tarihsel değişim perspektifine yerleştirerek düşünen, politik olarak kendini adamış bir tarihçi olarak yazıyor. Ve bu benim için Hobsbawm ile temel bir ayrışma.

Mandel’in savaşa kapsamlı bakışı, son on yıllardaki parçalı tarihsel analizlere kıyasla ne gibi verimli unsurlar sunuyor?

Mandel’in kitabını yazdığı dönemde büyük bir parçalanma söz konusuydu. Bugün, örneğin, Holokost Çalışmaları kendi başına bir disiplin ve savaş bağlamında, belirli disiplinleri oluşturan bir dizi araştırma nesnesi. Bu parçalanma bir şekilde genel bir vizyonu gölgelemiştir. Kitabında, askeri manevraları, ekonomik nedenleri, siyasi çatışmaları, ideolojileri, teknolojinin rolünü analiz ederken küresel bir vizyon ortaya koyuyor ve tüm bunlar küresel bir vizyonla ele alındığında, benzer çalışmaları yapan çok fazla tarihçi olmadığı için nadir görülen bir şey olarak büyüleyici kalıyor. Ve bunu tam olarak ya da muhtemelen bir tarihçi değil, sosyal bilimleri bir bütün olarak ele alan, terimin klasik ve gerçek anlamında Marksist bir düşünür olduğu için yapıyor.

Ayrıca bunu sınırlarla yapıyor, çünkü Mandel’in birçok metnini okurken, bazı insanlar onun Marksizm vizyonunu bir tür “bilimlerin bilimi” ya da tüm bilgiyi kapsayabilecek küresel bir bilim olarak görüyor ve bu bana bugün oldukça eskimiş bir vizyon gibi görünüyor. Yani, Marksizmden tüm bunları isteyemeyiz, eleştirel düşüncenin sınırlarının farkında olmalıyız, ki bu temeldir, ancak kendi başına tüm bilgiyi ve sosyal bilimleri özetleyemez. Dolayısıyla bu bakış açısında sınırlar var, ancak bu konuda var olan çalışmaların büyük çoğunluğundan çok daha keskin bir vizyon, etkileyici bir vizyon var.

Bununla Mandel’in kitabının bugün Dünya Tarihi olarak bilinen şeyin, yani eskiden evrensel tarih olarak adlandırılan şeyle hiçbir ilgisi olmayan küresel bir tarihin habercisi ya da öngörüsü olduğunu kastediyorum. Bu bir tarih felsefesi ya da disiplinlerin yan yana getirilmesi değil, bir olgunun, bir olayın ya da tarihsel bir deneyimin birbiriyle bağlantılı boyutlarına dair bir vizyondur. Mandel, Avrupa’daki savaş olaylarını, endüstriyel, teknolojik, askeri ve diğer yönleri hesaba katarak, sadece Avrupalı değil dünya çapında olan küresel stratejilere bağlayarak düşünür. Bunu, yükselenler ve düşenler ya da gerileyenler olmak üzere imparatorluklar arasındaki ilişkileri, çok önemli olmaya devam eden maddi, kültürel, teknolojik ve ideolojik transferler yoluyla birbirine bağlayan bir dünya vizyonunda birleştirerek yapıyor.

Aynı zamanda, bazı çok büyük ve güçlü içgörüler sezgisel kalmaktadır. Örneğin atom bombası ve Holokost hakkında yazdıkları, ki ben de paylaşıyorum. Ancak bu çok genel bir bağlantıyla sınırlı bir sezgidir. Daha sonra sezgilerini daha iyi ifade eden çalışmaları oldu. Örneğin, Holokost, tam da yirminci yüzyılda Marksist ve komünist illüstrasyonun somutlaşmış hali olan SSCB’yi yok etme projesi, Nazilerin lebensraum (yaşam alanı) olarak adlandırdıkları yerin fethine yönelik sömürgeci bir savaş ve diğerlerinin içinde yer aldığı ya da bağlantılı olduğu unsur olarak Yahudilerin imhasına yönelik bir savaş arasındaki kesişme noktasında yer alan bir kavşak ya da tezahürdür. Nazi dünya görüşünde Yahudiler, bu lebensraum’u birleştiren ve kontrol eden Marksist, komünist bir devlet olan SSCB’nin beynidir. Bu farklı hedefler tek bir hedefte birleşir. Mandel’in kitabında bu çok iyi ifade edilmemiştir; Mandel emperyalizm ve sömürgecilik ile savaş sırasındaki Nazi politikası arasındaki ilişki hakkında basit bir sezgiye sahiptir, ancak bunu savaşın özel bağlamında bir yakınlaşma yaratan bir şey olarak değil, bir tür miras olarak görmektedir.

Aynı şeyi kitabın diğer yönleri için de söyleyebiliriz. Örneğin, bugün özellikle Avrupa’da ve aynı zamanda Asya’da bir iç savaşlar dizisi olarak savaş üzerine bütün bir tarih yazımı var. Ve bu boyut onun kitabında oldukça ikincildir. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nı, büyük güçler arasında, SSCB’nin kendini savunması, sömürge modunda ulusal kurtuluş, işgal altındaki Avrupa ülkelerinde ulusal kurtuluş gibi bir dizi savaş olarak yorumlama modeli, çok verimli ve ilginç bir genel vizyondur.

Ateş ve Kan adlı kitabınızda aynı olguyu analiz etmek için farklı kategoriler öneriyorsunuz. Bu kavramsal değişimin temelleri nelerdir?

Mandel’in kitabına geri dönüp ikinci kez okuduğumda, bu kitapta benim için merkezi olan ve ikincil gibi görünen kavramlar olduğunu fark ettim, örneğin topyekûn savaş veya iç savaş fikri gibi. Ama aynı zamanda, tüm bu siyasi ve askeri olayların arka planı, bağlamı olan, temel olan ve benim kitaplarımda ikincil olan maddi bir altyapı olarak savaşın bütün bir analizi var. Bu anlamda Mandel’i bugün yeniden okumak iyi bir egzersiz oldu. Ayrıca bir yaklaşım sorunu da var. Ben politik-ideolojik boyuttan yanayım; o ise özellikle savaşın ekonomik bağlamı boyutunu benim yapabileceğimden çok daha iyi bir şekilde analiz ediyor. Bana çok ikna edici ya da tatmin edici gelmeyen bazı formülasyonlar da var, örneğin Marksist bir modeli, bu modelin belirli paradigmalarını sorgulayacak her türlü fikri kovarak bir şekilde meşrulaştırmaya çalışıyor. Örneğin, Holokost’un anti-ekonomik karakteri konusunda, kapsamlı bir analiz yapmadan bunu dışlıyor. Bu nedenle klasik ya da ‘ortodoks’ Marksist yorumlama modeliyle ilgili sorunlara işaret eden bir yaklaşımdır. Ancak genel olarak, anlama ve eleştirel düşünmenin temel unsurlarını sunan parlak bir kitap. Yazdığı dönemde savaş üzerine çalışan akademisyenlerin çoğunun aksine, bugünün akademisyenlerinden bahsetmiyorum bile, Mandel İkinci Dünya Savaşı hakkında bir kahraman olarak yazıyordu. Savaşın tüm yönleri hakkında yazdıkları sadece araştırma veya bilginin sonucu değil, aynı zamanda kendi yaşadığı deneyimin bir yansımasıdır. Ve bu her şeyi değiştirir!

Bu kesinlikle temel bir şey ve sadece direnişten, faşizm ve komünizm arasındaki savaşın ideolojik çatışmasından ya da çatışan dünya vizyonlarından bahsetmiyorum, toplama kamplarından da bahsetmiyorum, çünkü oraya sürülmüştü, savaştan ve sürgünden sağ çıkmayı başarmış bir Yahudi olarak bildiği Holokost’tan da. Ayrıca, savaşın sonunda Mandel, Dördüncü Enternasyonal’in lideri olarak dünyayı dolaşmaya başladı. Asya’yı tanıyor ve dönemin aktörleriyle doğrudan temas kuruyordu. Ve bu yansıma, bu deneyim, akademik değil ama siyasi bilgi olan ve yaşanmış bir deneyimi aktaran bu bilgi, kitabına entegre edebildiği ve onu zengin kılan bir şeydir. Bu küresel vizyon sadece olağanüstü parlak bir zihnin ürünü değil, aynı zamanda küresel bir deneyimin meyvesi olan küresel bir yansımadır.

Mandel’in kitabını sizinkiyle karşılaştırırken, sizin kuramsallaştırmanız ile Mandel’inki arasında bir çelişki görüp görmediğinizi sormak istedik. Mandel İkinci Dünya Savaşı’nı savaşların bir bileşimi olarak analiz ediyor (beş tür savaş tanımlıyor) ve bir bütün olarak analiz etmeyi öneriyor. Ancak, sizin Avrupa’da yaptığınız gibi, 1914’ten 1945’e kadar Asya’da da ifadeleri olan bir Avrupa iç savaşı olarak daha uzun bir sürece dahil edilebileceği fikrini paylaşmıyor. Mandel bu olayı daha küresel bir kavrama, emperyalistler arası savaş kavramına yerleştiriyor. Bu bağlamda, kitabınızdaki Avrupa iç savaşı kavramının Mandel’in emperyalistler arası savaş kavramıyla çeliştiğini mi düşünüyorsunuz, yoksa iki kavramı birbirini tamamlayan kavramlar olarak mı görüyorsunuz?

Bu iki kavram arasında hiçbir çelişki ya da karşıtlık yoktur. Bence emperyalistler arası savaş kavramı Birinci ve İkinci Savaş arasındaki tüm döneme çok iyi uyuyor. Bu bir emperyalistler arası savaş dönemidir. Bu, çeşitli boyutlar kazanan küresel bir krizin arka planı, dönüşümler matrisidir. İkinci Dünya Savaşı sırasında bu boyut daha da ileri gider ve Mandel’in kendisi Mihver ülkeleri, Nazi Almanyası ve Sovyet Rusya arasındaki savaşın artık emperyalistler arası bir savaş olmadığını düşünür. Bunu doğru bir şekilde bir meşru müdafaa savaşı olarak tanımlar ve İkinci Dünya Savaşının temel ayrımı da budur.

Emperyalistler arası savaş çok karmaşık bir şekilde yeniden ifade edilir. Savaşın arifesine kadar SSCB’ye karşı emperyalist bir cephe vardır. Ancak 1941 ve 1945 yılları arasında emperyalistler arası savaşın yorumlanması yeniden tanımlanmalı ve diğer faktörler de dikkate alınmalıdır.

Benim yaklaşımım ile onunki arasında herhangi bir çelişki görmüyorum. Bunlar farklı zamanlarda ve farklı amaçlarla yazılmış iki farklı kitap. Benim kitabımın amacı çok daha mütevazı: Avrupa iç savaşının küresel bir yorumu, Mandel’in kitabı ise küresel bir fenomen olarak İkinci Savaş hakkında.

‘Savaşlar arasındaki’ Avrupa krizini Avrupa bağlamında yorumlamanın mümkün olmadığının farkındayım, çünkü bu Avrupa’yı aşan bir dünya savaşıdır. Aynı zamanda Mandel’in Avrupa kökenli bir dünya savaşından bahsettiğimize karşı çıkacağını sanmıyorum. Matris Avrupalıydı ve bunu kabul etmek önemli çünkü 1914’te Avrupa dünyanın merkeziydi ve 1945’te değildi. Mandel’in kitabında örtük olarak yer alan ancak temel olan jeopolitik bir boyut var.

Sizce İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra merkez-çevre ilişkisinde ne gibi değişiklikler oldu? 

Bu temel bir sorudur ve sadece geçmiş olayları yorumlamak için değil. Bu savaşın nedenleri Avrupa’da, büyük güçler arasındaki ilişkilerde ve Napolyon savaşlarından sonra Viyana Kongresi’nde kurulan dengenin bozulmasında yatmaktadır. Ancak sorunun bir başka boyutu daha var: 1914’te çatışmanın patlak vermesi Avrupa’da geliştirilen kategorilerle düşünüldü ve yorumlandı. Yirminci yüzyılın ikinci yarısında işler çok değişti.

Mandel’in düşüncesinin merkezine bakacak olursak, savaş ve devrim arasındaki ilişki, Birinci Dünya Savaşı’ndan çıkan Rus Devrimi ile doğan bir ilişkidir. Yirminci yüzyılın ilk yarısında devrim deyince aklımıza Avrupa devrimi, Avrupalı kategorilerle, Avrupalı bir profile sahip toplumsal ve siyasal bir özne gelir.

Yirminci yüzyılın ikinci yarısında devrimler Asya ve Latin Amerika’da gerçekleşmiştir. Ve 21. yüzyılda Avrupa herhangi bir küresel devrimci projenin periferisi konumundadır. Bu bir dönem değişikliği anlamına geliyor. Mandel’in kitabı kelimenin gerçek anlamıyla bir Avrupalının kitabıdır, çünkü kendisi Almanya’da doğmuş ve Belçika’da entelektüel ve siyasi eğitim almış bir Polonya Yahudisidir. Fransızca yazan ve mükemmel Almanca konuşan bir Fleming’dir. O bir kozmopolitti, her ne kadar Stalin tarafından onları aşağılamak için uydurulmuş olsa da benim çok sevdiğim bir tanım: köksüz kozmopolit Yahudiler. Bu tanım Mandel için mükemmel bir şekilde geçerlidir. Kendisine 1950’lerde sadece direnişe katıldığı için Belçika vatandaşlığı verildi. Bu da – yanılmıyorsam – o zamana kadar Polonya’da hiç yaşamamış olmasına rağmen Polonya pasaportuna sahip olduğu anlamına geliyor. Küresel bir perspektiften yazan ve İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda devrimin Asya’ya, Çin’e taşındığını çok iyi fark eden bir Avrupalı. Bu dönüşümün farkında olan biri.

Mandel’in Isaac Deustcher’in dediği gibi Yahudi olmayan bir Yahudi olduğunu söyleyebilir misiniz?

Evet. O da bu kategoriye giriyor. Troçki ve Rosa Luxemburg için olduğu gibi onun için de tüm dini miraslar gibi bir tür gericilik olan Yahudiliğin ötesine geçen evrenselci bir düşünce tarzına sahip kozmopolit bir Yahudi’dir. Genç Marx’ın, insanlığın kurtuluşunun dinsel yabancılaşmadan kurtuluş olduğunu ileri sürdüğü yazısını kabul etmekte hiçbir zorluk çekmedi. Bu, Aydınlanmanın radikal destekçilerinin bir pozisyonudur ve Marksizm bunun mirasçısıdır.

Avrupalılar sürekli olarak savaşla karşı karşıya kalmışlardır. Avrupa ve savaş arasındaki mevcut ilişkiyi nasıl tanımlarsınız?

Bu soru çok karmaşık çünkü önemli değişiklikler var. Kuşkusuz, Birinci Dünya Savaşı’ndan bu yana savaşın kavranması ve savaşta hareket etme biçiminde meydana gelen ve 21. yüzyılın başındaki savaşlarda görülebilen geri dönüşü olmayan bazı değişiklikler vardır.

Irak, Afganistan ve Suriye’de, sivil halka karşı savaşlar, düşmanı yok etme savaşları olarak algılanan genel bir savaş yürütme biçimi görebiliriz. Bunun, 19. yüzyılda “meşru hasımlar” arasında “medeni dünyanın” savaşı olarak resmileşen Avrupa kamu hukuku fikriyle bağlantılı bir savaş anlayışıyla, sivil toplumu ve sivilleri etkilemeyen bir askeri çatışmayla hiçbir ilgisi yoktur. Kurallara saygı duyulan bir çatışma olarak savaş.

Tüm bunlar Birinci Dünya Savaşı sırasında ortadan kalktı ve o zamandan beri meydana gelen tüm savaşlar bu özellikleri tekrarladı. Bu unsur bir süreklilik unsurudur ancak aynı zamanda süreksizlik ve bazı unsurların radikalleşmesi unsurları da vardır. Artık sivillerin öldürülmesi tali hasar olmaktan çıkmış, savaşlar neredeyse sadece sivillere karşı yapılan savaşlar haline gelmiştir. Savaşlar, savaşçılar ve siviller arasında herhangi bir ayrım yapmaksızın, düşmanı öldürmek ancak askerlerin hayatlarını korumak için tasarlanmış modern imha araçları olarak düşünülmektedir.

Bu açıdan bakıldığında, Birinci Dünya Savaşı’nda doğan bu savaş paradigmasının radikalleşmesi ve 19. yüzyıla geri dönülmesidir, çünkü o yüzyılda modern savaş “medeni” ülkeler için “medeni savaş” olarak düşünülüyordu ve Avrupa dışı dünyada, yani sömürgelerde, bu savaş anlayışının hiçbir geçerliliği yoktur. Bugün, 21. yüzyılda, bu pozisyonlara geri dönmüş durumdayız. 21’inci yüzyılın savaşlarını karakterize eden ve 20’nci yüzyılın ikinci yarısındaki savaşların bir özelliği olmayan şey, sömürgeci ya da yeni sömürgeci savaşlara geri dönülmesidir. Artık 19. yüzyılda olduğu gibi imparatorlukların olmadığı bir dünyada imparatorluk savaşları.

Ancak aynı zamanda bu yeni olaylarla başa çıkmak için çok hazırlıksızız çünkü eski kategorilerimiz artık geçerli değil, yeniden düşünülmeleri gerekiyor. Mandel vakası hem ilginç hem de semptomatiktir. Klasik Marksizm, ama aynı zamanda heretik Marksizm de Avrupa-merkezci bir özelliğe sahiptir. İslam tarihini anlamaya çalışan ve sorular soran Marksistler kimlerdir? Çok azı, Maxime Rodinson ve birkaç kişi daha. İran devrimi yanlış anlamalara ve yanlış temsillere konu olmuştur. Bugün yaşananlar ve yeni savaş biçimleri de sadece analiz değil, entelektüel ve epistemolojik soruları gündeme getiriyor. Teorik geleneğimiz hakkında sorular soruyorlar.

Bu aynı zamanda antisemitizmden İslamofobiye geçişle de bağlantılıdır. Bence Batı dünyasında Yahudiler artık dışlanan, zulüm gören ve hor görülen bir azınlık değil. Aksine, değer görüyorlar çünkü ezilen ve zulüm gören bir paradigma olarak tamamen bütünleşmiş bir kategoriyi varsaymak daha kolay. Antisemitizmin artık var olmadığını söylemiyorum, önyargı biçimleri ve bazı ülkelerde dışlama ve zulüm biçimleri var.

Holokost anma törenleri düzenlemek çok elverişlidir çünkü yabancı düşmanı politikalar benimseyen, göçmenlere zulmeden ülkelerin hiçbir siyasi bedel ödemeden “biz demokrasi ve özgürlükçüyüz” demelerine olanak tanır ve bunun nedeni de açıkça “insanlık tarihinin en büyük suçu olan Holokost’u anıyor olmamızdır”.

Bugün, Avrupa kültürünün tarihsel dayanaklarından biri olan, Avrupa’daki tüm milliyetçiliklerde mevcut olan, en gelişmiş biçimleriyle kültürel ifadelere sahip olan antisemitizm (20. yüzyılın başına kadar Yahudileri antisemitizm biçimlerini yeniden üretmeden sunmayan hiçbir yazar yoktur). Bugün artık böyle bir şey yok.

Bugün önyargı ve dışlamanın, baskı ve zulmün nesnesi, bazı durumlarda birçok demokratik ülkede İslamofobik yasaların çıkarılmasıyla birlikte Müslümanlardır. İslamofobinin antisemitizmin yerini aldığını düşünüyorum. Ancak kendine has özellikleri var, mekanik bir karşılaştırma yapamazsınız ve İslamofobinin sonuçları antisemitizmin sonuçlarıyla aynı değil.

Çeviren: Rıfat Hasret

Belçikalı sosyalist entelektüel ve aktivist Ernest Mandel, 5 Nisan 1923’te doğdu. Mandel, yirminci yüzyılın ikinci yarısında Marksist teorinin en önemli eserlerinden bazılarını yazan, yorulmak nedir bilmeyen bir ajitatör ve düşünürdü.

Mandel bugün belki de en çok, fazlasıyla aşina olduğumuz bir terimi popülerleştiren –Geç Kapitalizm– kitabıyla hatırlanıyor. Fredric Jameson, postmodernizmi kuramsallaştırırken Mandel’in ekonomik yazılarından büyük ölçüde yararlandı ve “geç kapitalizm” terimi, kültürel analiz için bir tür gazetecilik klişesi haline geldi.

Bir zamanlar polisiye romanların toplumsal tarihini yazmış olan Mandel, eserinin, ilginç biçimde benimsenmesine gülümsemiş olabilir. Ancak onun asıl amacı, kültürel yan etkilerini analiz etmekten daha çok kapitalizmin iktidar yapılarına meydan okumaktı.

Nazi hapishane sisteminden sağ kurtulan bir direniş savaşçısı olarak gençlik yıllarından 1990’ların neoliberal çorak topraklarındaki son günlerine kadar, bu hedefe sadık kaldı. Mandel’in siyasi yaşamı ve çalışmaları günümüzün yeni sosyalist hareketi için önemli bir ilham kaynağı olabilir.

Nazizme Karşı Direniş

Mandel, Belçika’nın Antwerp kentinde Alman kökenli asimile olmuş Polonyalı Yahudilerden oluşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası Henri Mandel’in sol görüşe, özellikle de Leon Troçki’nin fikirlerine sempatisi vardı. 1930’larda Naziler Almanya’da iktidara geldikten sonra Mandellerin evi, solcu mülteciler için bir buluşma yeri haline geldi. Bu mültecilerin sosyalizm, Sovyetler Birliği’ndeki son gelişmeler ve faşizmin yükselişi hakkındaki tartışmalarını dinleyen genç Ernest, radikal siyasetle erken yaşta tanıştı.

Mayıs 1940’ta Nazi Almanyası’nın ülkeyi işgal etmesiyle savaş Belçika’ya geldi. Yerleşik solun büyük bir kısmı yeni duruma yanıt veremedi. Sosyal demokrat Belçika İşçi Partisi ve sendikaların birçok lideri ülkeden kaçarken, eski İşçi Partisi lideri Hendrik de Man işgalcilerle işbirliği çağrısında bulundu.

Sovyet-Alman saldırmazlık paktı o sırada hala yürürlükteydi ve Belçikalı Komünistler “en saf ve en eksiksiz tarafsızlık” duruşunu ilan ettiler. Nazi işgalinin başlamasından haftalar sonra, Sovyetlerin emriyle çalışan bir suikastçı Troçki’yi Meksika sürgününde öldürdü.

Bu kargaşanın ortasında bir grup bağımsız solcu, Mandellerin evinde ilk Flamanca yeraltı gazetesini çıkarmaya başladı. Gazetedeki makalelerin çoğunu Ernest ve babası yazdı. Ağustos 1942’de Ernest yeraltına çekildi. O yılın sonunda tutuklandı ancak nakledilirken kaçmayı başardı.

Mandel’in biyografi yazarı Jan Willem Stutje’ye göre Henri Mandel, oğlunun serbest bırakılması için fidye ödemişti. Ernest’in “cesur kaçışı”, “sorgulanmaktan kaçınmak isteyen ajanlar tarafından sahnelenmiş” olabilir. Stutje’ye göre, Mandel’in kaçışı onu suçluluk duygusuyla baş başa bırakmıştır.

Mandel, kararlı bir şekilde direniş faaliyetlerine devam etti. Bu sırada Troçkist Devrimci Komünist Parti’ye (RCP) üye olmuştu. 1944 başlarında RCP, Alman ve ABD şirketleri arasındaki temaslar hakkında doğrudan Alman askerlerine hitap eden iki dilli bir broşür yayınladı: “Efendileriniz mülklerini kurtarmak için pazarlık yaparken siz top ateşine kurban ediliyorsunuz.” 28 Mart 1944’te broşürü dağıtırken Mandel tekrar tutuklandı.

Yahudi olmasından ziyade direniş faaliyetleri nedeniyle tutuklanan Mandel, farklı hapishanelere ve çalışma kamplarına gönderildi, bir noktada IG Farben’in bir kimyasal fabrikasında çalışmaya zorlandı. Bir direniş üyesi, bir Yahudi ve Stalinist mahkum arkadaşları tarafından hor görülen bir Troçkist olarak hayatta kalma şansı çok azdı.

Mandel daha sonra, bunu başarmasının nedenlerinden birinin şans olduğunu hatırlıyordu. Ama aynı zamanda, Naziler iktidara gelmeden önce Sosyal Demokrat Parti’nin destekçisi olan bazı Alman gardiyanlarla ilişki kurmadaki başarısını da takdir ediyordu: “Bu, kendini koruma açısından bile yapılacak en akıllıca şeydi.” Zorlu koşullar etkisini gösterdi ve Mandel 1945’in başlarında hastaneye kaldırıldı. 25 Mart 1945’te ABD güçleri Mandel’in tutulduğu kampı kurtardı.

Troçki’den Sonra Troçkizm

Mandel’in doğrudan aile üyeleri savaştan sağ kurtulmuş olsa da, büyükannesi, teyzesi ve amcası aileleriyle birlikte Auschwitz’de öldürüldü. Henri Mandel oğlu için akademik bir kariyer hayal ediyordu ama Ernest’in başka öncelikleri vardı. Nazizmin ve savaşın dehşetini üreten sisteme, kapitalizme karşı mücadeleye devam etmek istiyordu. Hayatı boyunca faşizm deneyimi, Mandel için siyasi ve ahlaki bir referans noktası olarak kalmaya devam etti.

Leon Troçki ve destekçileri 1938 yılında Dördüncü Enternasyonal’i (FI) kurmuştu. Troçki, yaklaşan savaşın Stalinist Komünist Partileri gözden düşüreceğini tahmin ediyor ve FI’nın bir alternatif haline geleceğini umuyordu. Yine de Sovyetler Birliği’nin Nazi Almanyası’nın yenilgiye uğratılmasında oynadığı önemli rol ve komünistlerin Avrupa’daki direniş hareketlerine katılması sonucunda bu partiler daha önce eşi benzeri görülmemiş bir prestij ve popülerlik kazandı ve işçi hareketinin radikal kanadındaki rakiplerine sınırlı büyüme fırsatları bıraktı. 

Bu arada, savaş ve baskı FI ile ilişkili küçük grupları yok etmişti. Mandel Troçkist hareketin inşasına yardım etmenin kendi görevi olduğunu hissetti ve bu hareketin saflarında önde gelen bir aktivist oldu. Kısmi olarak, Yahudi tarihi ve antisemitizm üzerine önemli bir çalışmanın yazarı olan yakın arkadaşı Abram Leon gibi Nazilerin öldürdüğü yoldaşlarının anısı, onu harekete geçirmişti.

Birçok radikal gibi Mandel de savaşın, I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi Avrupa’da bir devrim dalgasının başlangıcı olacağını düşünüyordu. 1938’de Troçki’nin FI için hazırladığı program, kapitalizmin karaya oturduğunu iddia ediyordu:

İnsanlığın üretici güçleri durgunlaşıyor. Yeni buluşlar ve iyileştirmeler maddi zenginlik düzeyini yükseltmekte başarısız olmaktadır. Tüm kapitalist sistemin toplumsal krizi koşullarındaki konjonktürel krizler, kitlelere her zamankinden daha ağır yoksunluklar ve acılar yaşatmaktadır.

Mandel yavaş yavaş sistemin işlemeye devam etmekle kalmayıp daha da gelişebileceğini ve 1945’ten sonra uzun bir ekonomik büyüme dönemine girilebileceğini fark etti. Bu koşullar altında, Troçkist kimliğini gizli tutarak Belçika Sosyalist Partisi’ne katıldı ve Belçika’daki sosyalist sol üzerinde etkili olan haftalık La Gauche (Sol) gazetesinin kurulmasına yardımcı oldu.

Bu dönemde Mandel, sosyalist bir kuramcı ve lider olarak kendini gösterdi. 1962 yılında ilk büyük çalışması olan Marksist İktisat Teorisi‘ni yayınladı. Kitap, konu hakkında sistematik bir sunum sağladı ve “çağdaş bilimin bilimsel verilerinden” yararlanarak “Karl Marx’ın tüm ekonomik sisteminin yeniden oluşturulabileceğini” kanıtlamaya çalıştı.

Mandel kitabın girişinde yaklaşımını “genetik-evrimsel” olarak tanımlamış ve bununla konusunun kökeni ve evrimi üzerine çalıştığını kastetmiştir. “Marksist ekonomi teorisi,” diye yazıyordu, “bir yöntemin, bu yöntem kullanılarak elde edilen sonuçların ve sürekli olarak yeniden incelemeye tabi tutulan sonuçların bir toplamı” olarak görülmelidir. Sürekli olarak yeni bulguları entegre etmeye çalışan tarih ve teorinin birleşimi, Mandel’in çalışmalarının karakteristik özelliği oldu.

Yapısal Reformlar ve Sosyalist Strateji

İngilizce çevirisi neredeyse sekiz yüz sayfayı bulan Marksist İktisat Teorisi üzerinde çalışırken Mandel, La Gauche çevresinin bir parçası olarak “anti-kapitalist yapısal reformlar” stratejisini geliştirdi. Bununla, kendi kendine sosyalizmi getirmeyecek ama yine de ona doğru adımları temsil edecek ve “işçi sınıfına büyük sermayeyi kararlı bir şekilde zayıflatma yeteneği verecek” reformları kastediyordu.

Mandel’e göre Belçika’daki olası anti-kapitalist yapısal reformlar arasında tam istihdamı garanti edecek bir planlama bürosunun örgütlenmesi, büyük şirketler üzerinde kamu kontrolü ve enerji sektörünün kamulaştırılması yer alıyordu. Ekonomik reformların siyasi iktidar meselesinden ayrı tutulamayacağını vurguladı.

Mandel, Belçika gibi oldukça gelişmiş bir kapitalist ülke için uygun olabilecek sosyalist bir strateji formüle etmeye çalışıyordu. Bu çabanın ilham kaynaklarından biri, sağcı hükümet tarafından önerilen bir dizi reforma karşı 1960 kışında yapılan Belçika genel greviydi. Birkaç hafta süren greve yüz binlerce işçi katılmıştı. Solcu Halk Cephesi’nin iktidara gelmesinin ardından Haziran 1936’da gerçekleşen Fransız grevleri ve fabrika işgalleri de Mandel’in bahsettiği bir diğer örnekti.

Savaş sonrası ekonomik büyüme döneminde yaşam koşulları pek çok kişi için iyileşmişti, ancak Belçika genel grevi gibi mücadeleler kapitalist gelişmenin işçi sınıfını tam olarak pasifize etmediğini gösteriyordu. Mandel’e göre, kapitalizme karşı mücadelede işçilerin en güçlü silahları örgütlülük, siyasi eğitim ve temel ekonomik rollerinin bilincine varmalarıydı.

İşçilerin mücadelelerinin sadece ekonomik koşullar etrafında dönmediğini, aynı zamanda yabancılaştırıcı ve baskıcı iş uygulamalarına karşı direnişten de kaynaklandığını fark etti. Nispeten iyi durumda olan işçiler bile işyerinde yabancılaşma ve tahakküm yaşıyordu. Mandel, 1960 grevinin bilançosunda, işçi sınıfının kapitalizme karşı mücadelesinin “sadece temel, acil çıkarlar için verilen bir mücadele olmaması bakımından geçmişteki toplumsal mücadelelerden farklı olduğunu” yazmıştır. Bu mücadele “toplumu yeniden yapılandırmak için bilinçli bir mücadele” haline gelebilir.

Mandel, Belçika grevinin kaybedilmiş bir fırsat olduğunu, çünkü böyle bir yeniden yapılanmayı önerecek siyasi bir liderlik olmadığını söylüyordu. Devrimci değişimin gerçekleşmesi için, ekonomik reformlar için verilen mücadelenin siyasi iktidar sorununa kadar genişletilmesi gerekiyordu.

Mandel’e göre mücadele ancak “hasımla sadece fabrikalarda değil sokaklarda da yüzleşilirse” zafere ulaşabilirdi. Mandel, tarihin, hedeflerine ulaşmak için ekonomik olduğu kadar siyasi iktidarı da ele geçirmek gerektiğini çalışan insanlara “yorulmadan anlatacak” devrimci bir partinin kurulması gerektiğini gösterdiğinde ısrar ediyordu.

Geç Kapitalizmin Dinamikleri

1960’larda Mandel, Marx’ın Kapital’i yayınlamasından bir asır sonra kapitalizmin nasıl işlediğine dair anlayışını geliştirdi. “Geç kapitalizm “de karar kılmadan önce başlangıçta “neo-kapitalizm” terimini kullandı. 1972 tarihli kitap, Mandel’in başyapıtıdır.

Geç Kapitalizm’de “savaş sonrası uzun hızlı büyüme dalgasının nedenlerine Marksist bir açıklama getirmeye” çalışmıştır. Mandel’e göre, bu büyüme döneminin, yerini “dünya kapitalizmi için çok daha düşük bir genel büyüme oranıyla karakterize edilen, artan bir başka uzun toplumsal ve ekonomik kriz dalgasına” bırakmasını sağlayan “içsel sınırları” da vardı. Savaş sonrası patlamanın 1970’lerin ortalarında sona ereceğini doğru tahmin etmiştir.

Mandel, teknolojik yenilik oranlarındaki artışı geç kapitalizmin özelliklerinden biri olarak görmüştür. Bu durum sabit sermayenin ömrünü kısaltmış ve büyük firmaların planlama yapma ihtiyacının artmasına neden olmuştur. Ayrıca, 1929 Wall Street Çöküşü gibi çöküşleri önlemek için ekonomiye daha önce görülmemiş ölçekte devlet müdahalesi olmuştur. Mandel’in 1964’te gözlemlediği gibi: “Devlet artık gizli sübvansiyonlardan ‘zararların kamulaştırılmasına’ kadar uzanan yollarla doğrudan ve dolaylı olarak özel karı garanti eder.

Ancak kapitalizmin çelişkilerinin üstesinden gelmek için yapılan her girişim, onu yeni sorunlarla karşı karşıya bırakmıştır. Hükümetler tarafından desteklenen bankalar, şirketlere ucuz kredi sağlayarak hızlı büyümeyi mümkün kıldı ama aynı zamanda enflasyona da yol açtı. Böyle bir enflasyon, büyük, sermaye yoğun firmalar arasındaki rekabetin merkezinde yer alan uzun vadeli büyük yatırımlara zarar verdi.

Buna karşılık, enflasyonla mücadele girişimleri kendi sorunlarını yaratarak ekonomik büyümeyi azalttı. Devletin ekonomiye müdahalesi, yıkıcı krizlerden kaçınmak ve kârları garanti altına almak için yararlı olabilir. Ama aynı zamanda “ekonominin” doğal olarak verili olmadığını da herkese açıkça göstermiştir.

Devrimci Ufuklar

Mandel, bu tür çelişkilerden kaynaklanan devrimci değişim olasılığı üzerine bahis oynadı. Belçika genel grevi ve 1965 Yunan Apostasia krizi gibi patlamalar onu klasik bir Marksist ikilemle karşı karşıya bıraktı. Eğer Marx’ın ısrar ettiği gibi “her toplumun egemen ideolojisinin egemen sınıfın ideolojisi olduğu” doğruysa, o zaman işçi sınıfı kendini nasıl özgürleştirebilirdi?

Mandel, egemen sınıf ideolojisinin egemenliğinin, kitle iletişim araçları, okul sistemi vb. aracılığıyla “ideolojik manipülasyondan” daha derin kökleri olduğunu kabul etti. Bu hakimiyet, emekçilerin birbirleriyle rekabete zorlandıkları ve emek güçlerinin satışına bağımlı oldukları kapitalizmin günlük işleyişinden güç alıyordu.

Ancak kapitalizmin egemen tekeller arasındaki rekabetten kaynaklanan kaçınılmaz çelişkileri ve krizleri de egemen konsensüste çatlaklara yol açtı. Sosyalistler için temel soru, ekonomik çalkantının kaçınılmaz sonucu olan hoşnutsuzluk patlamalarının ötesine nasıl geçileceğiydi. Yaşam koşullarına ve ücretlere yönelik saldırılara karşı savunmacı mücadelelerden işçi iktidarı taleplerine geçmek için “bilinçli bir sıçrama” gerekiyordu.

Mandel, sosyalist örgütlenme ihtiyacına ilişkin etkili bir metinde, böyle bir sıçramayı neyin mümkün kılacağına dair fikirlerini geliştirdi. Üç grup arasında ayrım yaptı: işçi sınıfı kitlesi; bu sınıfın aktivist işçilerden oluşan öncüsü ve devrimci örgütlerin üyeleri. Üçüncü kategori ikincisiyle kısmen örtüşüyordu.

Mandel’in çerçevesine göre, “öncü” kendini ilan etmiş bir elit değil, işçi sınıfının en kararlı ve enerjik aktivistleriydi. Devrimci bir hareket inşa etmek, bu tür aktivist işçileri sosyalist fikirlere kazanmak anlamına geliyordu. Bu onlara örgütlülük sağlayacak ve acil toplumsal mücadelelerin kaçınılmaz gelgitleri sırasında siyasi aktivizmden çekilmelerini önleyecekti.

Radikal değişim ancak kapitalizmin çelişkilerinin kitlesel öfke ve protesto yarattığı huzursuzluk dalgaları sırasında mümkün olabilir. Böyle dönemlerde, devrimci bir parti giderek daha büyük insan gruplarını siyasi eyleme çekmeye çalışmalı ve anti-kapitalist talepler önermelidir.

Mandel devrimi, örgütlü eylem ile emekçilerin kaçınılmaz olarak farklı gruplar halinde örgütleneceği kendiliğinden hareketler arasındaki bir etkileşim süreci olarak görüyordu. Bu, Marksist solda sırasıyla Vladimir Lenin ve Rosa Luxemburg figürleriyle ilişkilendirilen örgütlülük ve kendiliğindenlik arasındaki basmakalıp ayrımı kesiyordu. Mandel yarı şakayla karışık kendisini “Luxemburgcu sapmaları olan bir Leninist” olarak tanımlıyordu.

Nesiller Arası Bir Köprü

1960’lar ve 70’lerin başı, Mandel’in sanki sınıf mücadelesinin yükselen dalgası tarafından sürükleniyormuş gibi olağanüstü üretken olduğu çalkantılı zamanlardı. Geç Kapitalizm‘in yanı sıra, o yıllarda yayınladığı diğer kitaplar arasında ABD ve Avrupa kapitalizmi arasındaki çelişkiler üzerine bir çalışma, Karl Marx’ın Ekonomik Düşüncesinin Oluşumuüzerine bilimsel bir metin, Batı Avrupa Komünist Partileri arasındaki Avrokomünist eğilimin bir eleştirisi ve kapitalizmin tarihindeki patlama ve çöküş döngülerinin bir incelemesi olan Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları yer alıyordu. Mandel hayatı boyunca iki düzineden fazla kitap ve yüzlerce makale yayınlamıştır.

Mandel aynı zamanda yorulmak bilmeyen bir ajitatör ve tartışmacıydı. 1964 yılında sosyalist planlama üzerine tartışmalara katılmak üzere Küba’ya davet edildi. Che Guevara, Marksist İktisat Teorisi’ni büyük bir ilgiyle okumuş ve Mandel ile kapsamlı tartışmalar yürütmüştü.

Mandel ise Arjantinli devrimci liderden çok etkilenmişti. Bolivya ordusu 1967 yılında Guevara’yı bir gerilla savaşı kampanyası başlatmaya çalışırken yakalayıp yargısız infaz ettiğinde, Mandel “büyük bir dost, örnek bir yoldaş, kahraman bir militan” için tutkulu bir övgü yayınladı.

Kapitalist devletlerin hükümetleri Mandel’i kendi topraklarında istenmeyen bir varlık olarak gördüler. 1969 yılında ABD yetkilileri, Yüksek Mahkeme’nin muhafazakâr çoğunluğunun daha sonra Donald Trump’ın “Müslüman yasağını” haklı çıkarmak için emsal olarak gösterdiği bir davada Mandel’in ülkeye girişini reddetti. Birkaç yıl sonra, Batı Alman hükümeti Mandel’in Berlin Özgür Üniversitesi’ndeki atamasını engellemek için müdahale etti ve onu ülkeden sınır dışı etti.

Fransa, Mandel’i topraklarında yasaklayan bir başka ülkeydi. Mayıs 1968’de, Dördüncü Enternasyonal’e doğru ilerleyen radikal bir grup olan Devrimci Komünist Gençlik (JCR) toplantılarına konuşmacı olarak davet edildi. JCR, Mayıs ’68’deki ayaklanma ve protestolara yoğun bir şekilde katılmıştı.

Pratik bir faaliyette bulunmak için tatmin edici bir fırsat olsa gerek ki, Mandel, “barikatlar gecesi” sırasında Paris Latin Mahallesi’nde barikatların kurulmasına yardım etti. Paris’e geldiği araba sokak çatışmaları sırasında tahrip olmuştu. Bir muhabir Mandel’in “Ne kadar güzel! Bu devrim!” dediğini duymuştu.

Yeni nesil devrimciler için Mandel, devrimci tarih ve deneyimle bir bağlantıydı. JCR liderlerinden Daniel Bensaïd, Mandel’in kendilerine “açık, kozmopolit ve militan bir Marksizmi” keşfetmelerinde nasıl yardımcı olduğunu hatırlıyor. Bensaïd’e göre bu genç radikaller için Mandel “teoride bir öğretmen” ve kuşaklar arasında bir köprüydü – insanların yerine düşünmek yerine onları düşündüren biriydi.

Mandel’in işçiler, sendikacılar, radikal öğrenciler ve devrimci aktivistlerle yaptığı sayısız toplantıda edindiği güçlü pedagojik becerileri vardı. 1967 yılında yayınladığı “Marksist İktisat Teorisine Giriş” adlı broşürü çok okunan bir klasik haline geldi.

Sosyalizm ya da Barbarlık

Sosyalist değişim için bu kadar çok mücadele etmiş olan Mandel’in 1995 yılında, neoliberal hegemonyanın zirvede olduğu bir dönemde hayata veda etmesinde trajik bir yan vardır. Mandel, 70’lerin sonlarından itibaren toplumsal mücadelelerin düşüşüne uyum sağlamakta güçlük çekmiştir.

Yeni yüzyılda Mandel’in 1974’te yayınladığı Marksizme Giriş adlı popüler kitabı inceleyen Bensaïd, bu kitabın sosyalizmin geleceğine ilişkin iyimser siyasi analizinin Mandel’in “bir bütün olarak proletaryanın artan yayılımına, homojenliğine ve olgunluğuna duyduğu sosyolojik güvene” dayandığını ileri sürer. Bensaïd’e göre bu güven “savaş sonrası sanayi kapitalizminin yarattığı özgül durumu ve onun özgül düzenleme biçimini geri dönüşü olmayan tarihsel bir eğilime dönüştürmüştür.” Ancak 1980’lerin neoliberal saldırısı bu süreci tersine çevirerek örgütlü emek güçlerinin altını oyar:

Geri döndürülemez olmaktan çok uzak olan homojenleşme eğilimi, iş birimlerinin dağıtılması, dünya işgücü piyasasında rekabetin yoğunlaşması, ücretlerin ve emek zamanının bireyselleştirilmesi, boş zamanların ve yaşam tarzlarının özelleştirilmesi, toplumsal dayanışma ve korumanın metodik olarak yıkılması politikaları tarafından zayıflatılmıştır. Başka bir deyişle, kapitalist gelişmenin mekanik bir sonucu olmaktan çok uzak olan direniş güçlerinin toparlanması ve sermaye tarafından kurulan düzenin yıkılması, günlük mücadelelerde tekrarlanan ve sonuçları hiçbir zaman kesin olmayan kesintisiz bir görevdir.

Hayatının ilerleyen dönemlerinde Mandel’in coşkulu iyimserliği kapitalizmin uzun vadeli etkilerine karşı uyarılarla birleşti. Tarihsel seçimin barbarlık ya da sosyalizm olduğunda ısrar ediyordu ve sosyalist bir sonuç garanti değildi.

Bu dönemde Mandel, İkinci Dünya Savaşı’nda ve Nazizm’in suçlarında ifadesini bulan kapitalist barbarlık çalışmalarına geri döndü. Troçki’nin ömür boyu hayranı olarak kalmasına rağmen, daha önceki bazı yargılarını yeniden değerlendirdi ve Troçki’nin 1920’lerin başındaki “karanlık yılları” sırasındaki pratiklerine daha eleştirel hale geldi; Mandel’e göre, “Bolşevik liderliğin stratejisi işçilerin öz-etkinliğini teşvik etmek yerine engelliyordu.”

Mandel, kendisini Aydınlanma’nın geleneğinin içinde değerlendirerek insanın özgürleşmesi ve kendi kaderini tayin etme çabası içinde konumlandırmaktan gurur duyuyordu. Manuel Kellner’in de gözlemlediği gibi, bu terimden hoşlanmasa da Mandel’in düşüncesinde ütopik bir boyut vardı. Bu, kelimenin tam anlamıyla ütopyacılıktı: toplumun insan eylemiyle çok daha iyi bir şeye dönüştürülebileceğine olan inanç.

Sosyalizmin ve komünizmin krizi Mandel’in gözünde her şeyden önce bu inancın kriziydi. “Sosyalistlerin ve komünistlerin temel görevi,” diye yazmıştı ölümünden kısa bir süre önce, “milyonların bilincinde sosyalizmin güvenilirliğini yeniden tesis etmektir.” Sosyalizmin hedeflerini “İncil’e yakın terimlerle” tanımladı:

Açlığı ortadan kaldırın, çıplakları giydirin, herkese onurlu bir yaşam sağlayın, uygun tıbbi yardım alamadığı için ölenlerin hayatlarını kurtarın, cehaletin ortadan kaldırılması dahil kültüre özgür erişimi yaygınlaştırın, demokratik özgürlükleri ve insan haklarını evrenselleştirin ve her türlü baskıcı şiddeti ortadan kaldırın.

Mandel’e göre böyle bir gelecek umudu, insanları baskıcı ve yabancılaştırıcı koşullara karşı her zaman isyan ettirmiş olan isyan kıvılcımına dayanıyordu. Sosyalistlerin görevi, tüm bu isyanları destekleyerek ve ileriye dönük alternatif bir yol sunarak bu kıvılcımı alevlendirmekti.

Bu görev değişmedi. Farklı bir tarihsel dönemde, Mandel’in yazı ve aktivizm mirası yeni bir yol arayışında bize yardımcı olabilir.

Çeviri: Yener Çıracı

Kaynak: https://birdunyaceviriblog.wordpress.com/2023/04/29/ernest-mandel-20-yuzyilin-en-buyuk-marksist-dusunurlerinden-biriydi-alex-de-jong/