Doğu Avrupa halkları komünist ideal adına savaştığında
Sovyet bloğundaki halkların pasifliği, duvarın yıkılmasından sonra tarihsel gerçeklere dönüştürülen önyargılı fikirlerden biridir. Batı’ya göre, özgür iradeden yoksun kitleler olarak, komünizmi lanetlerken sadece kölece itaat edebilirlerdi. Oysa Doğu Bloğunun tarihine damgasını vuran toplumsal hareketlerin birçoğu aslında gerçek sosyalizmi hedefliyordu.
Catherine Samary
1989-1991 yılları arasında Sovyet bloğunun çöküşünün anısı hala bir klişeler bütünüdür (1). İngiliz siyaset bilimci Timothy Garton Ash, “1989’da Avrupalılar yeni bir şiddet içermeyen devrim modeli önerdiler – kadife devrim (2)” diyor; kısaca, Ekim 1917’de Kışlık Saray’ı ele geçirenin tersine çevrilmiş bir görüntüsü. Hiçbir şey bu modeli Çekoslovakya’dan ve 1989’da cumhurbaşkanı olan ünlü muhalif, rejim tarafından uzun süre hapsedilmiş bir oyun yazarı olan Václav Havel’den daha iyi temsil edemez. Bu yorum liberal ideolojiye ve onun temsilcilerine Soğuk Savaş’ın sonunda Batı’nın kazandığı zaferde üstün bir ağırlık atfeder. Ancak Havel’in kendisi buna inanmıyordu. 1989’da “muhalefet hazır değildi (…) Olayların kendisi üzerinde çok az etkimiz vardı” itirafında bulundu. Ve biraz daha doğuda yatan belirleyici faktöre işaret etti: “Sovyetler Birliği artık müdahale edemezdi, aksi takdirde uluslararası bir krize yol açacak ve tüm yeni perestroyka [yeniden yapılanma] politikasını bozacaktı” (3).
Birkaç yıl önce Garton Ash, 1989-1991’in iki birleşik özelliğini tanımlamak için “reform” ve “devrim”in kısaltması olan “devrim” neolojizmini kullanmıştı (4): kapitalist anlamda mevcut sistemin sosyo-ekonomik ve siyasi yapısına meydan okuma (nereden baktığınıza bağlı olarak devrimci veya karşı devrimci), ancak yukarıdan dayatılan reformlar yoluyla. Örneğin Charter 77 – Havel’in de mensubu olduğu muhaliflerin entelektüel cephesi– işgal altındaki Çekoslovakya’nın “normalleşmesine” karşı kayda değer bir direniş gösterdi, ancak sosyo-ekonomik konularda hiçbir fikir birliği ifade etmedi ve örgütlü bir toplumsal tabanı yoktu.
Yine de bu rejimlerin kalbinde kitlesel demokratik hareketlenmeler vardı: Haziran 1953’te Berlin’deki işçi ayaklanmaları, 1956’da Polonya ve Macaristan’daki işçi konseyleri, 1968’deki “Prag Baharı” –Çekoslovak işçi konseylerinin ortaya çıkmasıyla uzadı– ve 1980’de Polonya’nın Gdansk kentindeki Solidarność’un (“dayanışma”) devrimci sendikacılığı. İşte 1989’un liberal yorumunun, onu anti-komünist olarak sunarak kendine mal etmek için yok ettiği ya da tahrif ettiği şey bu tarihtir. Bu halk hareketleri kapitalizmi yeniden kurmak için değil, tam tersine sosyalist idealler adına mücadele ediyordu.
Polonya ve Macaristan’da işçi konseyleri
Filozof Slavoj Žižek, tek partinin sona ermesinin popüler olmasına rağmen, “Duvarın arkasında”, “insanlar kapitalizmi hayal etmiyordu” (Le Monde, 7 Kasım 2009) diye hatırlıyor. Kapitalizmin zaferi kitlelerin iradesinin değil, Komünist nomenklatura tarafından yapılan bir seçimin sonucuydu: makam ayrıcalıklarını mülkiyet ayrıcalıklarına dönüştürmek. Seçkinlerin bu “büyük dönüşümü” analiz edilmiş olsa da (5), eski tek partinin toplumsal tabanına ilişkin çalışmalar eksiktir. Yine de, eski tek partinin toplumsal tabanı atıp tutarken özelleştirme talep etmedi.
Gazeteci ve eski Polonyalı komünist aktivist Victor Fay 1980’de şu gözlemde bulunmuştur (6): “Doğu Avrupa’daki tüm ülkeler arasında sınıf mücadelesini periyodik olarak canlandıranın neden Polonya işçi sınıfı olduğu sorulabilir ve neden şimdi?” Polonya’nın büyük bağımsızlık mücadelelerinin her birine, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Polonya Komünist Partisi (Polonya Birleşik İşçi Partisi, PUWP) ve aynı zamanda Kremlin’in Doğu Avrupa Komünist partilerine yönelik değişen politikası ile ince bir ilişki içinde gelişen güçlü işçi hareketleri damgasını vurmuştur.
Tito olarak bilinen Yugoslav lider Josip Broz ile Joseph Stalin arasında 1948 yılında yaşanan ve ulusal bir komünizmin egemenliği arzusu ile Kremlin’in hegemonyacı politikası arasındaki çatışmayı ifade eden ayrılığa Polonya, Bulgaristan, Macaristan ve Çekoslovakya’daki “anti-Talist” tasfiyeler eşlik etti. Stalin’in ölümünden sonra, halefi Nikita Hruşçov’un Yugoslav komünistlerden özür dilemesi ve Şubat 1956’da Sovyetler Birliği Komünist Partisi XX. Kongresi’nde Stalin’in suçlarını kınaması, Moskova’nın Sovyet dünyasını teorik olarak yapılandıran eşitlikçi ulusal ve sosyal ilişkilere saygı göstereceğine dair umutları canlandırdı.
1980’lere kadar tüm büyük demokratik ayaklanmalar, açıkça ya da pratikte, bürokratik baskı gerçekliği ile sosyalist ilkeler arasındaki uçurumu daraltmayı amaçlamıştır. Örneğin, 1956’da Polonya ve Macaristan’da işçi konseylerinin ortaya çıkışı, Stalinist liderliğin uzaklaştırılması talebiyle el ele gitti; her bir partinin önemli bileşenleri tarafından desteklendi. SSCB’nin Stalinizmden arındırılmasının sınırlarını keşfeden Titist Yugoslavya, 1956’da bağlantısızlık hareketine ivme kazandırmaya karar verirken, özyönetimi (merkezi planlamanın aksine) “sosyalizme giden Yugoslav yolu” olarak teyit etti.
Polonya’da Władysław Gomułka’nın (1948’de ihraç edildiği) POUP’un lideri olarak Ekim 1956’da muzaffer bir şekilde geri dönmesi, toprakların dekolektifleştirilmesi ve piskoposluğa tanınan ayrıcalıklar Moskova’yı endişelendirdi. Ancak Polonyalı liderin komünist inanca sahip olması ve “büyük Sovyet kardeşe” saygı göstereceğine söz vermesi, Kremlin’in Macaristan’ı hizaya getirmeye odaklanmasına neden oldu. Polonya Sovyet müdahalesinden kurtuldu, ancak üniversitelerde özyönetim hakları tanınmış olmasına rağmen buradaki işçi konseyleri yönlendirildi –bunlara meydan okunması tehdidi 1968 öğrenci patlamasına yol açtı.
Takip eden on yıl boyunca, fiyatları yükseltme planlarına karşı patlak veren işçi grevleri, ekonomist Michael Lebowitz’in tek partinin işçiler adına ve onların sırtından saltanatını sağlamlaştırmaya çalıştığı bir tür (yabancılaşmış) “toplumsal sözleşme” olarak analiz ettiği şeyin temelini oluşturan “eşitlikçilik” ve “iş istikrarı” ikilisine olan bağlılığın gücünü ifade etti (7). Üreticileri üretim araçlarının sahibi yapan sosyalist yasallık, Komünist nomenklaturanın ayrıcalıkları kınanırken aynı zamanda şirketler içinde işçi konseylerinin ortaya çıkmasıyla tekrar tekrar ifade edildi. Yöneticiler hiçbir zaman meşru sahipler olarak görülmedi. Onların gerçek mülkiyet gücünü, bu durumda fabrikaları satma ve kitlelere kapitalist işsizliği sunma gücünü tesis eden 1989’dan sonraki kapitalist restorasyondu.
İki Solidarność
Bu arada parti-devlet, şirketleri yönetme gücüne sahipti ve bunu, baskıdan başka yollarla yönetimini istikrara kavuşturmak için kullandı. Resmi sendikal hareket çabalarını, konut, sağlık hizmetleri, tatil merkezleri ve mağazalara erişim şeklinde, kombinalarda istihdamla bağlantılı parasal olmayan bir sosyal gelir dağıtmaya yoğunlaştırdı. SSCB’nin son on yılında, işçilerin gelirlerinin %60’ından fazlası bu ayni kolektif fonlardan geliyordu (8). Bu sistem altında, tüm ekonomik tercihler ve mekanizmalar (fiyatlar dahil) haklı olarak siyasi olarak algılanıyordu. Neredeyse kendiliğinden ekonomik meselelerden meşru kabul edilen sosyal ve mülkiyet hakları taleplerine kayan grevlerin hızla yıkıcı dinamiği de buradan kaynaklanıyordu.
1960’larda merkezi planlama reformları israfı azaltmaya ve üretilen malların kalitesini artırmaya çalışmış, ancak işçi haklarını önemli ölçüde artırmamıştır. Amaç, şirketlere yönetsel özerklik getirmek ve yöneticileri sosyal sözleşmeyi tehdit eden maliyetleri düşürmeye teşvik etmekti. Bu girişimler grevlerle engellendi (Polonya’da) ya da 1968’de Çekoslovakya’da olduğu gibi toplumsal hareketlerin ardından şirketlerde işçi özgürlüklerinin ve haklarının genişletilmesine yol açtı. Yugoslavya’da “piyasa sosyalizmi” 1970’lerin başında eşitsizliğe ve “kızıl burjuvaziye” karşı patlak veren grevler ve siyasi mücadelelerin (Belgrad’daki “Haziran 68”) ardından durdu. Polonya’daki grevlerin 1970’te şiddetle bastırılması Gomułka’nın düşmesine yol açtı ve yerine eski madenci Edward Gierek 1970’ten 1980’e kadar Devlet Başkanı oldu.
Polonya, Yugoslavya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Alman Cumhuriyeti’nde (DAC), piyasa reformlarının engellenmesine 1970’lerde tüketici talebini karşılamak ve teknoloji transferleri yoluyla üretim verimliliğini artırmak için tasarlanan Batı ithalatına açılma eşlik etmiştir. Tüm bu ülkeleri etkileyen döviz borç krizi (9) Polonya’da yeni bir fiyat reformu girişimine yol açtı. Bu da 1980-1981 yıllarında ülke çapında işçilerin öz-örgütlenmesinin temellerini atan bir grevler, bilek güreşi ve müzakereler sarmalına yol açtı. Solidarność’un yasallaşması için verilen mücadele sırasında, bağımsız sendika içinde güçlü bir özyönetim akımı büyümekteydi (10). İki milyonu Komünist Parti üyesi olan on milyon üyesiyle bağımsız sendika, Ağustos 1981’de kongresini yasal olarak yapma hakkını kazandı. Hem bir karşı güç hem de sosyalizme ve ekonomik tercihlerin özyönetim kontrolüne dayanan bir toplum vizyonu geliştirdi (11). Peki, 1981 ile 1989 yılları arasında ne oldu da liberal “şok terapisi” Duvar’ın yıkılmasından sonra fazla direnişle karşılaşmadan uygulanabildi?
Öz yönetim için bir itki
Danışmanı ve sözcüsü olduğu Solidarność’un mücadelesine derinlemesine dahil olan Polonyalı Marksist entelektüel Karol Modzelewski, Havel’in aksine şirket kapılarında durmayan bir demokrasi anlayışına tanıklık ediyor. Nous avons fait galoper l’histoire. Confessions d’un cavalier usé (12) adlı kitabında, bu sol muhalif de Havel gibi 1989’da Polonya’da ve tüm Doğu Avrupa ülkelerinde izlenen yolun SSCB’deki durum tarafından belirlendiğine inanıyor. Ancak ona göre bu, Polonyalı işçilerin artık siyasi dinamik üzerinde herhangi bir etkiye sahip olmadığı anlamına geliyordu. Bunun nedeni General Wojciech Jaruzelski’nin Aralık 1981’de sıkıyönetim ilan etmesiydi. Modzelewski sendika üyelerinin %80’inin sendikayı terk ettiğini (yeraltına çekilmeye zorlandığını), bunun da derin bir moral bozukluğuna ve bütün bir işçi kuşağının terhis edilmesine yol açtığını tahmin etmektedir. İki Solidarność arasında ayrım yaptı: birleşik ve kardeşçe, “sosyalizmin çocuğu” ve “tarihi dörtnala koşturma” yeteneğine sahip “büyük” sendika; ve saklandığı süre boyunca dönüşmüş olarak ortaya çıkan ikincisi: “artık kitlesel bir işçi hareketi değil, nispeten küçük bir anti-komünist komplo” idi. O andan itibaren, 1989 “Yuvarlak Masa” (13) etrafında yasallığa dönüş bir “değerler çatışması” yarattı: her şey orijinal işçi sendikasının “kolektivist ve dayanışmaya dayalı” özlemleri ile Batı yanlısı liberal entelijansiyanın desteklediği yeni Solidarność’un savunacağı “eşitlik ve kardeşlik –ve bu nedenle güvencesiz– olmadan özgürlük” türünü birbirinden ayırdı.
1989’un yeni ve eski “elitleri” için “Batı Mekke gibiydi” diye açıklıyor Modzelewski, o dönemde entelektüeller ve işçiler arasında bir ayrılık olduğunu düşünüyordu. Kuşkusuz, 1989’daki seçim zaferi sırasında “neredeyse herkes zaferin tadını hissetti”. Ancak “daha sonra kaybetmeye başladılar: ücretlerini kaybettiler, işlerini kaybettiler, tasfiye edilen fabrikalar topluluğundaki köklerini kaybettiler, yarının kesinliğini kaybettiler ve toplumsal saygınlıklarını kaybettiler”. Solidarność’un programında yer alan “kendi kendini yöneten Polonya cumhuriyeti” kapitalist restorasyonla çelişiyordu. Ama Sovyet askeri müdahalesine dayanabilir miydi?
Çekoslovakya’nın 1968 deneyimine dönüp bakmak açık tarih lehine argümanlar sunuyor. Prag isyanına öğrenci olarak katılan Karel Kovanda (14), “Prag isyanının geleneksel analizi, Çekoslovak Komünist Partisi sekreteri Antonín Novotný’nin etrafındaki muhafazakar bürokrasi ile halefi Alexander Dubček’in planlı ekonominin yeniden yapılandırılması zemininde somutlaştırdığı liberal reformcuların güçlerini karşı karşıya getirir diyor. Ancak Kovanda’ya göre bu yüzeysel ayrım, ilericiler arasında en az onun kadar yapısal olan bir diğer ayrımı ortadan kaldırmaktadır. Bir yandan, “yukarıdan yürütülen iyi kontrollü reformları (…) savunan” “ekonomik alandaki teknokratlar ile siyasetteki liberaller” arasında ayrım yapmaktadır. Bunlar “Çekoslovak Komünist Partisi’nin [ÇKP] hem içinde hem de dışında” bulunuyordu, tıpkı “radikal demokratlar” olarak adlandırdığı ikinci grubun üyeleri gibi. Onlar için “kitlesel halk katılımı, sistemde kozmetiğin ötesine geçen bir değişim başlatmak için temel bir koşuldu” –bu da işçileri harekete geçirme sorununu gündeme getirdi.
Dubček reformların popülaritesini arttırmak için “insan yüzlü sosyalizm” fikrini ortaya attı ve bu fikir aşağıdan gelen hareketler tarafından hemen benimsendi. Kovanda’ya göre, ülkenin en muhafazakar organlarından biri olan Sendikalar Merkez Konseyi (URO), 1968’in ilk birkaç haftasında yerel şubelerden, resmi sendikanın işleyişi de dahil olmak üzere işçilerin kaybedilen hakları konusunda yaklaşık 1.600 karar aldı. Sendika gazetesi Práce “işçiler için en geniş yetkileri talep eden” bir haçlı seferi başlatırken, Nisan 1968’de etkili haftalık Reportér birişçi özyönetim hareketi çağrısında bulunan bir makale yayınladı.
Özellikle Prag’ın en büyük sanayi kompleksi olan ČKD ve Plzeň’deki Škoda fabrikalarında tüzükler için somut öneriler hazırlandı. Nisan 1968’de PCT Merkez Komitesi işçi konseyleri konusunu programına dahil etmek zorunda kaldı. Sosyolog Milos Barta, o yıl PCT Merkez Komitesi dergisi Nová Mysl’de(“Yeni Düşünce”) yayınlanan 95 konsey üzerine yaptığı bir çalışmada, “toplumdaki demokratikleşme sürecinin gelişimini takiben, işçi konseyleri için hazırlık komiteleri kurma fikrinin ne kadar hızlı kök saldığını ve yayıldığını” vurguladı (15). Sovyetlerin 21 Ağustos 1968’de Çekoslovakya’yı işgalinin arifesinde, “yaklaşık 350 işçi kolektifi 1 Ocak 1969’a kadar bir işçi konseyi tarafından yönetileceklerini varsayıyordu”.
Bu özyönetim hamlesi karşısında, teknokratik vesayet altında reform planı ortadan kalktı. Tutumlar muhafazakarlık ve reform arasında değil, radikal demokrasi ve bürokratik basamağa geri dönüş arasında bölündü. İşgal bu eğilimi sadece hızlandırdı. Vysočany bölgesindeki ČKD fabrikası, müdahaleyi kınayan ve kendisi de diğer liderlerle birlikte Kremlin’le uzlaşma mantığı içinde olan Dubček tarafından tanınmayan yeni bir Merkez Komite seçen PCT’nin yeraltı kongresine ev sahipliği yaptı. Bu bağlamda Kovanda, “‘Prag Baharı’nın sonbahar boyunca ancak kitlesel halk yatırımları sürdüğü sürece devam edebileceğini” ve “fabrikaların konseyler aracılığıyla ekonomik demokrasinin kalelerine dönüştürülmesinin” “temel öncelik” olduğunu belirtiyor.
Eylül 1968’e kadar 19 konsey mevcuttu; 1 Ekim’de 143 konsey daha faaliyete geçti. Ekim sonunda, Varşova Paktı tankları (16) sokaklarda devriye gezerken, Dubček liderliğindeki hükümet, Sovyetlerden emir almadan, “bu deneyi sürdürmenin uygun olmadığını” ilan etti. Bu durum sendikaların protesto dalgasına yol açtı ve bu protestolar basında yer aldı. Kovanda, Ocak 1969’da –birkaç ay süren işgalin ardından– “konseyler 800.000’den fazla kişiyi, yani işgücünün altıda birini temsil ediyordu” (tarım hariç) diye hatırlıyor. 1969’un ilkbaharında daha fazla konsey kuruldu. Haziran sonunda, ülkenin en büyük şirketleriyle ilişkili prestije sahip “300 konsey ve 150 hazırlık komitesinin var olduğu bildirildi”. Yarısından biraz fazlası PCT üyesiydi.
“Radikal bir demokrasi” için
Ancak tepkiler başlamıştı. Ocak 1969 gibi erken bir tarihte, Parti Prezidyumu öğrenci ve işçi grevlerini kınadı. Öğrenci Jan Palach 16 Ocak’ta kendini yaktı. Dubček 17 Nisan’da görevinden uzaklaştırıldı. 1970 yazında, başlangıçta etkili bir şekilde bastırılmış olan işçi konseyleri yasaklandı. “Normalleşme” sona ermişti.
PCT’nin özyönetim akımının bir üyesi olan ve Ağustos 1968’deki gizli kongrede Merkez Komite’ye seçilen Jaroslav Šabata’ya göre, Çekoslovak komünistleri “Varşova Paktı’nın işgalini reddeden Vysočany kongresiyle gurur duymalıdır”; ancak bu kongrenin bağlı olduğu “radikal demokrasi”, özyönetim ve egemenliğin “dağılmasına katkıda bulundukları” için dahaaz gurur duymalıdırlar. Tersine, kongrenin konsolidasyonu “Sovyet bloğunun ve SSCB’nin kendisinin tüm reformist güçlerini son derece cesaretlendirecekti” (17).
Šabata, Şart 77’yi komünist hareketin kendi içinde “radikal demokrasiye” ihtiyaç duyulduğu için imzaladığını açıkladı. Ancak böyle bir demokrasinin sosyal boyutu –ekonominin eşitlikçi sosyal ilişkiler çerçevesinde yapılan kolektif seçimlere tabi tutulması– Şart 77’de pek de mutabık kalınan bir konu değildi. Ve 1989’dan sonra ortaya çıkan “gerçek kapitalizm” ve “Avrupa inşası “nda işçilere yapılan muamele ile tamamen uyumsuzdu.
( 1) Bkz: Jérôme Heurtaux ve Cédric Pellen, 1 989 à l’Est de l’Europe, une mémoire controversée, Éditions de l’Aube, La Tour-d’Aigues, 2009.
(2) Timothy Garton Ash, “1989 dünyayı değiştirdi. Ama Avrupa için şimdi nerede?“, The Guardian, Londra, 4 Kasım 2009.
(3) “Vaclav Havel: ‘Rejim her geçen saat çöküyordu‘“, Le Figaro Dergisi, Paris, 31 Ekim 2009.
(4) Timothy Garton Ash, We the People: The Revolution of ‘89 Witnessed in Warsaw, Budapest, Berlin and Prague, Penguin, London, 1993.
(5) Georges Mink ve Jean-Charles Szurek, La Grande Conversion. Le destin des communistes en Europe de l’Est, Seuil, coll. “L’épreuve des faits”, Paris, 1999.
(6) Bakınız Victor Fay, “Unicité du pouvoir politique, pluralité sociale et idéologique“, Le Monde diplomatique, Ağustos 1980.
(7) Michael A. Lebowitz, The Contradictions of “Real Socialism”: The Conductor and the Conducted, Monthly Review Press, New York, 2012.
(8) David Mandel, “Perestroïka et classe ouvrière“, L’Homme et la Société, n° 88-89, Paris, 1988.
(9) Bkz François Gèze, “Le poids de la dépendance à l’égard de l’Occident“, Le Monde diplomatique, Ekim 1980.
(10) Bkz: Zbigniew Kowalewski, Rendez-nous nos usines! Solidarność, le combat pour l’autogestion ouvrière, La Brèche-PEC, Paris, 1985.
(11) Bakınız Tamara Deutscher, “Le pouvoir polonais face à l’exigence de démocratisation de la classe ouvrière“, Jean-Yves Potel, “Un projet politique pour la société tout entière“ ve Ignacio Ramonet, “La montée d’un contre-pouvoir dans la Pologne en crise“, Le Monde diplomatique, sırasıyla Mayıs 1981, Ağustos 1981 ve Ekim 1981.
(12) Karol Modzelewski, Nous avons fait galoper l’histoire. Confessions d’un cavalier usé, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, Paris, 2018.
(13) 1989 yılının ilk yarısında bu kurum, hükümet üyeleri ile Solidarność da dahil olmak üzere muhalif hareketler arasındaki tartışmalar için bir forum niteliğindeydi.
(14) Karel Kovanda, “Les conseils ouvriers tchécoslovaques (1968-1969)“, À l’encontre, 24 Ağustos 2018 (orijinal yayın: Telos, no. 28, Washington Üniversitesi, 1976 yazı).
(15) “Milos Barta’nın ‘özyönetim hareketi‘ kronolojisi ve analizi“, À l’encontre, 20 Ağustos 2018. Ayrıca bakınız Jean-Pierre Faye ve Vladimir Fišera, La Révolution des conseils ouvriers, 1968-1969, Robert Laffont, Paris, 1978.
(16) Doğu Avrupa ülkeleri ve SSCB’den oluşan bir askeri ittifak.
(17) Jaroslav Šabata, “Invasion or our own goal”, East European Reporter, vol. 3, no. 3, Londra, 1988 sonbaharı.
Le monde diplomatique 2016