İmdat Freni

admin

Cumhuriyet ve Sosyalizm – Masis Kürkçügil

“Proletaryanın tarihsel meselesi Monarşi-Cumhuriyet’te değil, Emperyalizm-Sosyalizm antitezinde ifadesini bulur.” Troçki, Ekim 1916, Savaş ve Devrim, Cilt II, s.188.  

Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıflar kitabının sonunda (Belge Yayınları, 1992, s. 192-193) Nicos Poulantzas, Fransız, İngiliz ve Alman burjuva devrimlerinin bir model oluşturmadığını ve “her örnekte” ortak noktanın burjuvazinin kendi devrimini politik olarak yönlendirmedeki acizliği olduğunu vurgular. Öte yandan, farklı formasyonlardaki geçişlerin söz konusu ülkelerdeki işçi hareketinde “ciddi yanılsamalara” yol açtığını ekler; o kadar ki “var olan sisteme karşı isyanı bile egemen ideolojinin empoze ettiği tarza göre yürütülür.” Burada açıkça işçi hareketinin kendine bir hayrı olmayan taklit yoluyla kendi kendini kösteklediği söz konusudur. İngiltere’de “sendikacılık”, Fransa’da Jakobenizm ve Almanya’da Lassalcılık olarak beliren “devleti, sosyalist devrimin ‘tepeden inme’ bir etkeni olarak görme” diye özetlenebilecek bir husustur.  

Türkiye’ye göre oldukça gelişmiş işçi ve sosyalist hareketlere sahip olmuş olan bu ülkelerde geçmişten devralınan ve bugüne kadar ne kadar aşıldıkları da tartışmalı olan egemen ideolojiden kopamama halinin muhakkak ki her ülkede farklı tezahürleri vardır. Bunun yalnızca burjuva devrimleri veya ulus devletlerin inşasının dönemiyle sınırlı olmayıp çağımız için de bir anlam ifade edip etmediğine dair olası tartışmaları bir yana bırakarak, en azından bugüne kadarki gelişimi içinde bir hesaplaşma; geleceğin bağımsız hayali açısından kaçınılmazdır.  

Türkiye’nin Avrupa Birliği genişleme süreciyle ilişkilendirilmeye başlamasıyla, özellikle sosyalist solda ulusötesi bir devletle ulusal devlet arasında bir “geçiş” tartışması gündeme oturdu. Ulusal devletin sosyalistler açısından ne tür bir mücadelenin konusu olduğuna ilişkin bir ortaklık söz konusu değilken, AB kurumlarının öne çıkması kimileri için bu ulusal devlet açmazından bir kurtuluş, kimileri içinse eldeki kazanımların boşa gitmesi olarak görüldü. AB saflaşması ilginç bir biçimde eldeki kazanımların sorgulanmasına, mana ve önemlerine de bir yeniden bakışı gerektirmekte. Ama bu saflaşmanın kendisine dahil olarak değil, bu saflaşmanın taraflarını sorgulayarak. Neredeyse yüzyıllık bir macerası olan ulusal devletin monarşiye göre tarihsel olarak ileri bir adım olarak sunulmasının ardından, bu kez ulusötesi bir oluşumun tarihsel olarak ulusal devletten daha ileri bir adım olarak sunulması, her ikisi kendi içinde tutarlı bir bütünlük arz etse bile, sosyalist mücadele açısından bu ardışık gelişmeler arasında sıkışmanın, saf tutmanın değil bir kopuşun, bir sıçramanın şart olduğu atlanmamalıdır.  

Tartışmaya bir başlangıç olarak, cumhuriyet ile sosyalizm arasındaki ilişkilere kaynak oluşturduğu için kısaca Fransız Devrimi’nin Marksizm içindeki yerine bir göz atmak gerekiyor.    

Marx ve Fransız Devrimi  

1844’te Fransız Devrimi’ne dair bir kitap yazmayı düşünen Marx’ın böyle bir kitap yazmadığı gibi Fransız Devrimi’ne ilişkin yoğun bir okuma ve pek çok göndermeye rağmen bütünlüklü bir görüş belirtmediği, belirtilenlerin kimi tutarsızlıklar ve çelişkilerle dolu olduğu da söylenebilir. Buna rağmen Michael Löwy, “fenomenin özünü tanımlamayı mümkün kılan bazı güçlü satırlar bulabiliriz; öyle güçlü satırlar ki sosyalist tarih yazımına bir buçuk yüzyıldır ilham kaynağı olmuşlardır” demektedir (Dünyayı Değiştirmek Üzerine, Ayrıntı Yayınları, s. 153). Marx, Babeuf, Buonarotti ve Moses Hess’in komünist eleştirilerinin yanı sıra restorasyon döneminde hiç de solcu olmayan ancak sınıfsal analizler sunan tarihçilerin değerlendirmelerini harmanlayarak Fransız Devrimi’nde sınıf çıkarının nasıl olayların mantığına hâkim olduğunu sergiler. Burjuvazinin çeşitli alanlardaki zaferini ifade eden 1789-1794 devrimini Marx için yaşanmakta olan devrim, gündemdeki devrimle birlikte ele alındığında önem kazanır ve devlet aygıtının akıbeti öne çıkar. Fransız Devrimi’nde bu asalak aygıta müdahale edilmemesi, burjuva sınırlılığını gösterirken, ikinci imparatorluk döneminde bağımsız gibi görünen devletin, burjuvazinin doğrudan denetimi olmaksızın onun sınıf çıkarlarına hizmet ettiğini belirtir.  

Fransız Devrimi’nde burjuvaziye yapılan övgüler hakkında Löwy’nin belirttiği bir husus oldukça önemlidir: “Bunların neredeyse hepsi Fransız burjuvazisini Ren Nehri’nin ötesindeki toplumsal eşdeğer, yani 19. yüzyıl Alman burjuvazisi ile karşılaştıran yazılardır. Bu karşılaştırmanın mantıki sonucu Fransız burjuvazisinin “korkak,” “çekingen” Alman burjuvazisine karşı “övgüye” mazhar olmasıdır. “Prusya burjuvazisi, 1789 Fransız burjuvazisi gibi, eski toplumun, monarşinin ve soyluların temsilcileri karşısında modern toplumun tümünü temsil eden sınıf değildi… halka ihanet etmeye ve eski toplumun saray temsilcileriyle uzlaşmaya tamamen eğilimli… bir tür toplumsal kast düzeyine düşmüştü.” (Seçme Yazılar, Burjuvazi ve Karşı Devrim, s. 172-173, Sol Yayınları, 1976). Löwy bu karşılaştırmadan çıkan sonuçlar hakkında şu notu düşer: “Fransız burjuvazisinin devrimci erdemlerinin bu şekilde kutsanması daha sonra Marksizmin içindeki belirli akımlara, tarihsel ilerlemenin çizgisel ve mekanik görünümleri için (özellikle yirminci yüzyılda) esin kaynağı oluşturacaktı.”  

Ancak, bu karşılaştırmada olayların ruhunu okumaya başlayınca iş değişir. Burada halkın baskısı altında hareket eden bir burjuvazi resmedilir. Örneğin “Ulusal Meclis, bu adımı atmak zorundaydı, çünkü arkasında duran büyük halk kitleleri tarafından ileri itiliyordu.” Veya daha açık bir şekilde “çekingen burjuvazi kalsa, bu görev on yıllarca yerine getirilemezdi. Bunu hazırlayan sadece halkın kanlı eylemiydi.” Jakobenizm de dahil olmak üzere terör hakkında açık, tutarlı, bütünlüklü görüşler olmasa da dalgalanmalar içinde parıltılar eksik değildir: “burjuvazinin politik egemenliğinin” koşulları kendi iktidarı için olgunlaşmadan proletaryayı yıkarsa, zaferi sadece geçici olacaktır. Burada gönderme açıkça 1794 yılınadır. Yani 1794’ü Marx, proletaryanın bir zaferi, ancak geçici bir zaferi olarak görür. Bir adım atılırsa, “Jakobenizmden sosyalizme doğru düz bir çizgi olduğu” fikri reddedilir (Löwy). Yani Jakobenlerle Bonaparte’ı burjuva toplumunun kurucuları olarak aynı kategoriye koyar.  

Ayrıca, Jakobenlerin analizine ilişkin doyurucu düşüncelere rastlanmamaktadır. Daniel Guérin’in yukarda küçük burjuvalar ve tabanda halk olarak değerlendirmesine benzer bir tahlil yoktur. Michael Löwy’nin satırlarını alıntılayarak devam edelim: “Ne olursa olsun şu açıktır: Marx’a göre, 1793, hiçbir şekilde geleceğin proletarya devriminin bir paradigması değildi. Marx’ın bir Robespierre’in ya da bir Saint-Just’ün tarihsel büyüklüğüne ve devrimci enerjisine duyduğu hayranlık ne kadar büyük olursa olsun, Jakobenizm sosyalist devrimci praksisin bir modeli ya da ilham kaynağı olarak reddedilir.” Bu geleneğin “boş inancını,” “bilgiçlerini,” “1793 geleneği cumhuriyetçilerinin yanılsamalarını” ve “1793 duygularını ve ‘yurtsever’ formüllerinin afyonuyla sarhoş olan” herkesi en açık bir biçimde suçlar.  

Devrim Örnekleri ve Yukarıdan Değişimler  

Türkiye’de sınıfların konumlandırılması, Fransız ve İngiliz devrimleriyle aynı bağlamda ele alınmamıştır. Ancak İngiliz terminolojisine göre değerlendirme, solda genellikle kabul görmemiş olsa da Fransız terminolojisine göre değerlendirme yaygın olarak kabul edilmiştir. Fransız değerlendirmesindeki en büyük talihsizlik, Türkiye’deki solun Fransız Devrimi’ni sol olarak değil, burjuva olarak okumasından kaynaklanmaktadır. Eski rejime karşı bir “birleşik cephe” içinde ele alınan sol, aslında her ikisi de köhnemiş dünyanın egemenleri olan militarizm, dinsel egemenlik ve burjuva egemenliğinden bağımsız bir geçmişe sahiptir. Bu geçmiş, Fransız Devrimi içinde kolektivizasyon fikrini ilk defa açıkça önermiş Gracchus Babeuf’ün Eşitler Suikastı veya jakobenlerin en radikal hiziplerinde görülen küçük burjuva radikalizminin aşırı soludur. Bunu sadece uçuk, zamanından önce düşünceler olarak ele almamak gerekir. Çünkü buna karşılık gelen sosyal hareketler de söz konusudur. İngiltere’de Chartist hareket, Ludistler bu aşağıdan gelen hareketi temsil ederken Fransa’da Lyon ipek işçileri, Almanya’da Silezya dokuma işçileri sayılabilir.  

Doğrusu, işçi ve sosyalist hareketin radikal kanadı, eski rejime karşı mücadelesinde asla kendini yeni rejimin temsilcilerine tabi kılmamış, kendi siyasi bağımsızlığını korumaya çalışmış ve yeni rejimin temsilcilerinin kendi çıkarları doğrultusunda yaptırımlarına karşı da mücadele etmiştir. Elbette somut, belirli hedeflerle sınırlı ittifaklar olmuştur. Ancak bunu bir döneme yaymak, en azından devrim tarihini atlamak anlamına gelir. Marx’ın 1848 gibi devrimlerin patlak verdiği bir anda işçi sınıfının siyasi bağımsızlığına ısrarla vurgu yapması, burjuvazinin devrimci potansiyelini yitirmesinin yanı sıra devrimin burjuvaziye bırakılmayacak kadar ciddi bir mesele olduğunun bilincinde olmasındandır.  

Avrupa’daki ve daha sonra dünyanın diğer köşelerindeki çeşitli sosyalist hareketlerin bu “sınıf bağımsızlığı” meselesine ne kadar gerçekleştirebildikleri su götürür. Önemli bir ideolojik-siyasal geri düşünün ürünü olan bu durumun sebeplerinden biri paradoksal bir biçimde demokratik hakların gerçekleşmesi yolundaki mücadeledir. Bu mücadelenin gereklerini yerine getirirken burjuva kurumlar ve dolayısıyla devlet, cumhuriyet ve de millet adına savunulmuştur. Cumhuriyetçi olmayan sağ, muhafazakârlık karşısına zaten egemen sınıflarca yerleştirilmiş kurumsal çerçeve içinde sıkışıp kalmanın bedeli, özellikle halk hareketi bu çerçeveyi her zorlayışında aldığı büyük yenilgilerdir.  

Demokrasinin bu türden özdeşleştirilmesi, sosyalist hareketin bağımsızlığını zedelemiş ve kendisini en fazlasından mevcut müesses nizamdaki kazanımların sol bekçisi haline getirmiştir. Siyasal iktidarın fethedilmesindeki emekçilerin küçük burjuvazi ve köylülükle ittifakı “diğer toplumsal sınıflarla” stratejik bir ittifak olarak ne kadar gerekliyse yukarıda sözü edilen türden ittifakların da sosyalizmi gündemden ve hatta bilinmeyen bir geleceğin dışında her şeyden uzaklaştırdığı kesindir.  

Fransız Devrimi ile sosyalizm arasındaki ilişkinin oldukça tartışmalı olduğu bir gerçektir. Burjuva devrimi ile sosyalist devrim arasındaki ilişki, güç ilişkileri, tarihsel özne, nesnel koşullar vb. bir dizi açıdan, kimilerince oldukça kesik (“aşamalı”) ve kimilerince demokratik görevlerin inkarıyla öne çıkan bağlantısız bir biçimde ele alınmıştır. Ayrıntılı bir sürekli devrim kuramına girmeden söylen, bilinç ve örgütlülüklerini geliştirecek eylemliliğin esas olduğudur. Zaten görevler arasındaki geçişkenliğin hayat bulduğu alan da budur. Alman Cumhuriyeti, bir anlamda imparatorluğun devrimden kurtarılması için ilan edildi denilebilir. (Marx, Fransa’da Sınıf Savaşları’nda “Proletaryaya karşı savaşıma ancak cumhuriyet adına geçilebilirdi” derken benzer bir duruma işaret ediyordu.) Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda devrimci durumun ufku, böyle bir cumhuriyet değil proleter devrimiydi. Tabii ki bu proleter devrim, bir imparatorluk değil cumhuriyet olmak durumundaydı. Ancak sosyalizmle cumhuriyet arasındaki doğrusal ilişkiyi kuranlar, cumhuriyetin esas olarak monarşiye karşı olmakla birlikte onunla aynı toplumsal temel üzerinde barınabileceğini atlamaktadır.  

Cumhuriyet ve devrim arasındaki geçtiğimiz yüzyıldaki en önemli karşılaşma İspanyol Devrimi’nde gerçekleşmiştir. Kraliyetten Cumhuriyete geçen ülkede faşizme karşı cumhuriyetçi cephenin sözcüleri aslında ilk başta devrimci kesimleri dizginlemişlerdir. Yani Stalinistler, sosyal demokratlar ve cumhuriyetçiler, cumhuriyetin kurtarılmasının ilk adımı olarak devrimi boğmuşlardır. Hobsbawm İspanya İç Savaşı’nı bir devrim ve karşı devrimin cereyan ettiği bir olay olarak değil, “faşizm ve anti-faşizm arasında geçen bir Avrupa savaşı” olarak görür. (Mesele dergisi Mart 2007 sayısı) Daniel Bensaid ise onun tarihçiliğini “… olayların büyük dönüm noktalarındaki olası seçenekleri keşfetmeye eğilimli eleştirel ya da stratejik bir tarih anlayışından çok “tarihçinin tarihi” perspektifine sahiptir.” (Köstebek ve Lokomotif, s.167, Yazın Yay, 2006) diye değerlendirirken, bu “tarihçinin tarihi” perspektifinin ne yazık ki azımsanmayacak derecede eylem adamları tarafından da sahiplendiğini unutmamalıyız.  

Fransız Devrimi’nden veya Cumhuriyetin tarih sahnesine çıkmasından bu yana aşağıdakilerin özgürlük mücadelesinde cumhuriyet, ancien régime’e göre bir ilerleme olmasına karşın, nihai kurtuluş yolunda çelişkili, kendi içinde devrim ve karşı devrim mücadelesini içeren bir durağı temsil eder. Denis Berger, Fransız Devrimi için Daniel Guérin’in yolundan giderek açıkça iki devrimden söz eder: “İlki kapitalist modernleşmenin devrimi” ve “ikinci devrim, yarı yolda duramayacak olan kitlelerin devrimi.” (Permanence de la Révolution, La Breche, 1989, s. 204)  

Kim Muhafazakâr, Kim Solcu, Terakkiperver mi, Terakkici mi? 

Türkiye sosyalist hareketi, Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren kendisine ait olmayan, kendisini de kapsamayan hayali bir ittifaka yazılmıştır. İttihatçılık konusunda olduğundan daha fazla Kemalizm ve daha geniş bir tabirle “Cumhuriyetçilik” sosyalist hareketimizin mecburi bir durağı olarak kabul edilmiştir. Gündüz Aktan’ın popülerleştirdiği bir Cumhuriyetçilik denmese de Marksizmde tarifi olmayan bir “irtica” karşısında, kendi bağımsız eyleminden ziyade kurulu düzene ve onun bekçilerine görev biçen, kendisine de hasbelkader bir müttefik rolü biçen bu zihniyet, karanlık dönemler dahil olmak üzere sosyalist hareketin geniş halk yığınları tarafından CHP içinden gelebilecek düzeyde “ilerici” olarak algılanmasına neden olmuştur.  

Fransız Büyük Devrimi’nin ürünü olarak sunulan Cumhuriyetçilerle işçi hareketi arasındaki “tarihsel uzlaşmanın” tarihinin nerede başlayıp nerede bittiği de belirsizdir. Sözde “eski rejime” (“ancienne régime”, devr-i sâbık) karşı çıkan burjuvazi ve küçük burjuvazinin fiili önderliğinde terakki, ilim-irfan ve kalkınma bayrağı altında olmadık-olmayan güçler toplanmıştır. Osmanlı-Türk toplumundaki siyasal mücadelelerdeki saflaşmalar illa da birtakım modellere/örnekliklere göre açıklanacaksa neden İran veya Çin’dekine göre değilse de, Alman toplumundaki saflaşmalara göre açıklanmasın? Esas olarak, 1848 Devrimi’nin yenilgisinin, dolayısıyla her ne kadar yukardan devrim olarak sunulsa da karşı devrimin ürünü olan Bismarckçılık, neden Jakobenlikten daha anlamlı bir saflaşmanın-benzerliğin anahtarı olmasın? Sosyalizmin ise eski ve yeni rejim gibi saflaşmaların ayrılmaz bir parçası olduğu doğru değildir. En azından Babeuf ve Fransız devrimindeki radikal kesimlerle birlikte işçi hareketinin bağımsızlığı başlı başına bir ilke haline gelmiştir. Aynı dönemin ürünü olarak görülebilecek halk hareketlerinde de bu husus her zaman öne çıkmıştır. Ancak, demokrasi için mücadeledeki önemli yanılgılardan biri Ulus veya Cumhuriyet’in savunulmasının adıyla burjuva devlet ve kurumlarının savunulmasının öne çıkarılmasıdır. Solun eski rejime karşı mücadeleyle, laiklikle sınırlanması, onun ayırt edici yönü olan “insan türünün” kurtuluşu için sömürü ve baskıya karşı mücadeleyi gölgelemektedir.  

Hangi Miras veya Kimin Mirası? 

Bir diğer “batılı” örnekte, 19. yüzyılda İngiltere’deki siyasal saflaşmalar açısından mesele alındığında ise muhafazakârlar ve liberallerin varlığında işçi sınıfının liberaller safına yazıldığı söylenebilir. Fransa’da sağ-sol ayrımı eski rejime karşı olan cumhuriyetçi cephe ile o dönemde Marksist olmaktan ziyade Prudhoncu olan işçi sosyalizmi arasında pek de istikrarlı olmayan bir uzlaşma olarak takdim edilmekte. İngiltere’de ise bunun karşılığı bilindiği üzere Tories (muhafazakârlar) ve Whigs (liberaller). Bir yanda aklın, ilerlemenin ve ekonomik gelişmenin, öte yanda eski askeri-ilahi rejimin savunucuları…  

Türkiye’deki terminoloji Fransız Devrimi’ne göre kurulmuş olsa da siyasal mücadelelerin içeriğine bakıldığında İngiliz örneğinin dikkate alınması halinde ilginç saflaşmalar ortaya çıkacaktır. Liberalleri –ne kadarsa o kadar– temsil eden çizginin Terakkiperver Fırka, Serbest Fırka, Demokrat Parti ve Adalet Partisi olduğu göz önüne alınırken, işçi sınıfının –ne kadarsa o kadar– bu siyasal çizgiye destek verdiği bir gerçektir.   Geriye muhafazakârların kimler olduğu sorusu kalır! Gerçi Şerif Mardin’in aynı sorunsal çerçevesinde olmamakla birlikte “Jön Türk düşüncesi ‘radikal’ değil ‘muhafazakârdır” demesinin üzerinden az zaman geçmedi! Taha Parla buna “bürokratik muhafazakârlığı” eklemekte. (Bkz: Şerif Mardin’e Armağan, İletişim Yayınları, 2005, s. 17) Cumhuriyetin devraldığı fikir mirasına ilişkin ciddiye alınabilecek çalışmalarda hiç de Fransız Devrimi değil, kabaca sosyal darwinizm belirleyici olmuştur. (Bkz; Atila Doğan, Osmanlı Aydınları ve Sosyal Darwinizm, Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006). Şükrü Hanioğlu, mirası veciz bir biçimde özetlemektedir: “…son dönem Osmanlı ve ilk dönem Cumhuriyet entelektüel mahfilinde etkisi tartışılamayacak Büchner, Vogt, Moleschott materyalizminin, yarım yamalak anlaşılan bir pozitivizm ve Sosyal Darwinizm ile karıştırılarak “tavşanın suyunun suyu” derecesinde popülerleştirilen mesajları bu düşünceleri ilk aktaranların gördüğü temel eksiklikleri yani “felsefesiz” ve “ahlâkî ilkeleri yeni bilimsel gelişmelerin ortaya koyacağı gerçekler çerçevesinde şekillenecek bir düşünce sistemi olma” hususiyetlerini fazlasıyla ihtiva ediyorlardı. (Şükrü Hanioğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Bağlam Yayınları, 2006, s. 39)  

1908 Osmanlı İnkılabında sokaklarda çeşitli dillerden hürriyet, kardeşlik, eşitlik sloganları atılmışsa da bunun kıymeti harbiyesini abartmamak gerekir. Hatta “hürriyetin” Fransız Devrimi’ne yakın düşen anlamı “gayr-ı milli” unsurların talebiydi esas olarak. Devletin “inhilâle doğru” yürüyüşünü durdurmak isteyen “İttihatçılar, memleketi sadece kesif bir merkeziyetle idareyi değil, hatta fütuhatı bile hayâl ilâvesi yaptılar. Keza henüz yarı bir müstemleke devlet iken, başka illerdeki Türkleri kurtarmak vehmine bile kapıldılar.” (Hasan Amca, Doğmayan Hürriyet, s. 41, 1958) Burada bir Napolyanvari burjuva devriminin neferi keşfedilebilir; zaten kaşındaki beyaz lekeden cihangirliği mistik bir dayanak bulmuş olan Enver Paşa da kendini Napolyon’a benzetmeye bayılırdı! Biz ise Marx’ın “Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik!” sloganlarının yerine, açık seçik, belli anlamları olan “Piyade, Süvari, Topçu” terimlerini koymayı meslek edinenleri hatırlatmasına kulak vermeyi tercih ederiz. Ayrıca, Marx Napolyon için “köylüler için bir adam değil bir programdır” derken, Osmanlı köylüsü için Enver’in ne ifade ettiği üzerinde herhalde kimsenin kuşkusu yoktur!  

Ziya Gökalp’ta billurlaşacak, ancak genel olarak Jön Türk ideolojisinde bulunan cahil kitleler karşısında yönlerini değiştiren seçkinlerin mühendisliği Cumhuriyet döneminde de devam edecektir. (Şükrü Hanioğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Bağlam Yayınları, 2006, s. 75) Bugünle bağlantıyı Şükrü Hanioğlu, “İttihad Terakki’nin kendisini “cemiyet-i mukaddes” olarak görüp “kendisine yönelik eleştirileri vatan hainliği, ülkenin satılması çabalarıyla eşanlamlı kabul etmesinden hareketle “ 19. Yüzyıl materyalizminin ırk kuramları ve Sosyal Darwinizm’le desteklenerek “bilimsellik” kazandırılan ve günümüze kadar gelen “millet-i hâkime fikri bu tedafüî milliyetçi söyleme değişik bir boyut kazandırmıştır” diye ifade eder.   Le Bon’un değerli fikirlerinin özellikle kimler tarafından değerlendirildiğine (Şükrü Hanioğlu, age, s.95) bakmak pek keyifli olmasa da en azından Fransız İhtilali’ne ve (diğerlerine) duyulan nefreti 1908 Osmanlı İnkılabında fotoğraflarda görünen sloganların ne İttihatçı ne de cumhuriyetçi ideolojide yer almadığını anlamak gerekir. Hilmi Ziya Ülken’in “Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi” adlı çalışmasının önsözünde ise “…tanzimat ve Meşrutiyet’in olduğu kadar Cumhuriyet’in fikir tarihinin de yüzeyde olduğunu belirtmek lâzım” der. (s.4, Selçuk Yayınları, 1966)  

Cumhuriyetin Temel Belirsizlikleri  

İlk bakışta cumhuriyet, halkın demokratik özlemleriyle burjuva devleti kurumlarının karmaşık bir ürünü olarak belirdiğinden işçi hareketi için bazı tuzaklar da içermektedir. Cumhuriyet adına özellikle Batı dünyasında ilan edilen savaşlar ve istilaları hatırlamak yeterli olacaktır. Dolayısıyla, soldan bakıldığında cumhuriyet egemen sınıfların ve reformist solun siyaset yapma alanıdır ve hatta bu alan olmazsa olmaz olarak ilan edilir. Sınıf iş birliğinin zemini bu cumhuriyettir ve tarihsel açıdan bakıldığında, 1848 ihtilali gibi toplumsal ve kitlesel bir ihtilal “mülk sahiplerinin cumhuriyeti” adına kanla bastırılmıştır. Marx’ın Louis Bonaparte’ın 18 Brumaire’inde “Her parti, cumhuriyeti kendine göre yorumladı” derken “cumhuriyetçi burjuva kesiminin, üç renkli cumhuriyetçiler, katıksız cumhuriyetçiler, siyasal cumhuriyetçiler, biçimci cumhuriyetçiler vb.” diye açıklamasına dikkat etmek gerekir. Hele hele parlamenter veya anayasal cumhuriyetin bir tek parti rejimi olarak sürdürülmesinin emekçi kitleler açısından ne demeye tercih edilebilir olduğunu açıklamak da henüz kimseye nasip olmamıştır.   Sosyalizm tarihindeki, demokratik burjuva devleti şemsiyesi altında yapılan burjuva hükümetine katılım (bakanlardan başlayarak) Batı Avrupa’da örneğin İkinci Dünya Savaşı’nın bitiminde direnişi silahsızlandırarak Fransa’da ve İtalya’da burjuva devletinin yeniden yerleştirilmesi sırasında öne çıkmıştır. İspanyol devrimi tarihsel olarak cumhuriyet ve karşı kamp arasındaki çatışmanın bir başka çatışma ile, devrim ve karşı devrimle birlikte yaşandığı en gelişkin örnek olarak sunulabilir. Cumhuriyetin savunusu İspanyol devriminde ilkin devrimin boğazlanmasıyla açılmış ve sonunda Franco’nun zaferine varmıştır.   Buradaki temel bir ayrıma geliyoruz. Jaurès gibi geleneksel Marksist damardan ziyade radikal cumhuriyetçilikten gelme bir sosyalist bile “Devlet bir güçler ilişkisidir” demiş. Yani tarafsız olmayan siyasal bir oluşum. Devlet bir güçler ilişkisidir demek toplumsal olarak burjuva veya proleter herhangi bir muhtevaya kendini uyarlayabilecek bir oluşum anlamına gelmez. Herkes devletin egemen sınıfların bir aracı olduğunu söylemekte ancak cumhuriyet ve devlet arasındaki ilişki egemen sınıflar dolayımı ile değil sınıf üstü bir değerler, kazanımlar zemini olarak sunulmakta.  

Devlet kurumlarını, kapitalist mülkiyeti sorgulamadan çeşitli türden (bonapartist, milliyetçi) cumhuriyetçilerle saf tutmaya çağrılan işçi hareketinin kendi gündemini oluşturmasını sürekli çarpıtmıştır. Üstelik yüz yıllık geçmişte devrimci durumların cumhuriyetçi geleneğin sorunsallarından değil kapitalist sistemden kopuş yönündeki aşağıdan gelen dalgaların ürünü olduğu atlanmamalıdır.   Toplumsal ve demokratik kazanımların savunulmasıyla cumhuriyetin savunulması her toplumda örtüşmemektedir. Genel oy, kamu hizmetleri, laiklik (sekülarizm) önemli olmakla birlikte bunun siyasal özgürlükler ve kapitalist sistemden kopuş dinamikleri de hesaba katılmalıdır. Hele hele neoliberal karşı reformların çökerttiği bir toplumda radikal bir toplumsal dönüşüm perspektifiyle donanmış bir kazanımlar takıntısından kurtulmak gerekmektedir. Sosyalizm cumhuriyetin radikalleşmesinin bir ürünü olmayacaktır. Her ikisi arasında eski devlet aygıtının parçalanmasını başta olmak üzere kırılmalar kaçınılmazdır.  

Geleneksel olarak burjuva demokratik cumhuriyetin iddiası çoğunluğun iktidarını olmasıdır. Üretim araçlarının ve toprağın özel mülkiyetinin yürürlükte olduğu bir zeminde bunun mümkün olup olmaması tartışması bir yana bırakılsa bile bizdeki örneğinin sürekli olarak “çoğunluk” (cumhur-ahali) ile bir sorun yaşaması bile yeterince anlamlı olmalıdır. Kaba bir ayrım mutlakiyetçilikle cumhuriyet arasında birinin akılcı diğerinin akıl dışı olması falan değildir. Mesele felsefi değil siyasi olduğuna göre doğuştan rüştünü ispatlamış olan ahalinin iradesinin siyasete yansıtılması babında, bunun siyasal şekli şemaili olarak cumhuriyet “çoğunluk”la sorunlu olduğu takdirde kendi kendini bir diktatörlük olarak ilan edebilir. Mustafa Kemal otuzlu yılların başlarında tam da bu kelimeyi, “istibdat”ı kullanıyordu. “Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese bir istibdat müessesesidir.” (Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlıoğlu, s.104, İş Bankası, 2006)  

Cumhuriyet ile sosyalist hareket arasındaki reformlar için mücadelede de önemli farklılıklardan biri yöntem meselesidir. Cumhuriyet sınıf mücadelesi yöntemlerini en şiddetli bir biçimde ezmeyi meslek edinmişken sosyalist hareket kalıcı kazanımların ancak bu yöntem sayesinde elde edilebileceğinden hareket eder. Cumhuriyet yasaları (iş ve ceza), işçi hareketinin verdiği özgürlük mücadelesinin önündeki önemli engeller olarak karşısına dikilmiştir.   Bizde demokratik parlamenter cumhuriyet zaten cumhuriyetin kollayıcısı için oldukça netameli iken, diğer türler (Bonapartist, başkanlık) emekçiler için haydi haydi netamelidir. Genel oy temelinde seçilen meclisler, yerel meclisler demokrasinin bir gereği olmakla birlikte emekçiler bu meclisleşmeyi, demokratikleştirmeyi iş yeri meclislerine kadar taşımışlardır. Tarihin garip bir cilvesi ise bizde zaten görülmemiş olan ahali için kazanımların cumhuriyet tarafından temsil edildiğine ilişkin yanılsamanın neoliberal dönemde artık bir iddia olmaktan da çıkmıştır. Militarizmin bu boyutta olduğu bir ülkede ancak neoliberal politikalarla finanse edilen kurumların cumhuriyet bekçiliği herhangi bir yanılsamaya yol açmayacak kadar anti-popülerdir.  

Cumhuriyet Neden? 

Bir vatandaş harbine benzer rütbe ve mevkilerin hakkı yeksan edildiği bir Millî Mücadele yaşanmamıştır. 1919-22 döneminde veya Sabahattin Selek’in yaptığı gibi bunun ilk yıllarını İstiklal Harbi’nden ayırt edecek bir dilimleme yapılsa, ikinci dilimde de 1789-1793 dönemiyle herhangi bir benzerlik aramak abestir. Misak-ı Milli sınırlarının çizildiği meclis herkesin bildiği gibi Padişah meclisidir. Millî Mücadele meclisi bir meşruti monarşi meclisidir (yanına da hilafeti eklemek kaydıyla). Kuruluşta kimsenin saltanat ve hilafete karşı bir söylemi ve tabii ki reddi söz konusu değildir. İttihat ve Terakki nasıl imparatorluğu kurtarmak için mücadele ediyorsa, Millî Mücadele de hilafet ve saltanat abartmalı gözükse de vatan için mücadele ediyordu. Burada Fransız İhtilali’nin kurucu unsurlarını aramak abesle iştigal etmek demektir. Zaten kimsenin de bu mücadeleye siyasal ve toplumsal başka bir anlam yüklediği yoktu. Bir diğer iddia ise İstiklal Harbi’ne başlanmadan önce 1919 ve 1920 yıllarında Sabahattin Selek’in tabiri ile Anadolu İhtilali’nde iç güçlerle yapılan çatışmalardır. Bu iç güçler tabiri bir vatandaş harbini çağrıştırmaktadır. Padişah yanlısı güçlere karşı yapılan bu çatışmaların esas olarak daha sonra vatan haini ilan edilecek olan örneğin Ethem Bey tarafından yürütülmüş olması bir kenara koysak bile bunun bir vatandaş harbi olması için farklı toplumsal ve siyasal programlar çerçevesinde cereyan etmesi gerekirdi. Saray’ı “feodal” ve “karşı devrimci” dolayısıyla Ankara’yı “inkılapçı” (herhalde “burjuva”) ilan etmek Fransız Devriminin aşırı çarpıtılmış bir bakış açısından okumayı gerektiriyordu. Aslında Saray’ın etrafında ciddiye alınabilir bir güç birikiminin olmadığı, sözü edilen vatandaş harbine katılımın alabildiğine düşük olduğu bir gerçektir. Kitlelerin katılmadığı bir “devrim ve karşı devrim mücadelesi” esas olarak devrimin sınırları dışında kurumsal çerçeve içinde cereyan etmiştir.   Millet Meclisi meşruiyetini Osmanlı meclisinin İstanbul’da basılması ve kapatılmasından almaktadır. Rütbeler ve mevkiler Osmanlı’dır. Ortada ahaliyi heyecana gark edecek devrimci bir düşünsel ve de örgütsel faaliyet bulunmamaktadır. 1908’deki coşkulu gösteriler ve ona öngelen halkın vergi isyanlarına benzer, kendiliğinden ve doğrudan katılımlar gözükmemektedir. Ömrünü tüketmiş Saray aslında Ankara’ya karşı cansiperane bir mücadele de yürütmemiş, kaderine razı olmuşçasına gün doldurmuştur. İttihat ve Terakki’den sonraki İstanbul hükümetlerinin özellikle Damat Ferit hükümetleri dönemi hariç Ankara ile zaman zaman çok sıkı zaman zaman mesafeli bir ilişkisinin ötesinde düşmanca davrandığını söylemek mümkün değil. Milliyetçilerle Saray efradı arasında tabii ki köklü bir fark vardır, ancak bu farkı iki düşman sınıf gibi algılamak, devrim ve karşı-devrim saflaşması olarak takdim etmek yirminci yüzyılın yirmili yılları için çok zorlama bir tarih anlayışıdır. Yakınlardaki İran’da uzaklardaki Çin’de aynı yıllarda çok daha radikal saflaşmalar tarihin ne tür alternatiflerle cebelleştiğini gösterirken siyasal demokrasi, toplumsal kazanımlar açısından bir bilanço çıkarmadan Fransız Devrimi’nin giysilerini ona buna giydirmeye kalkışmanın karşılığı yoktur.  

Sosyalistler açısından daha vahimi Millî Mücadele’de yer alan toplumsal kesimlerin kazanımlarının ne olduğunu irdelemeden devrimin devam ettiğine kanaat getirip yeni rejimden yana saf tutmalarıdır. İzmir İktisat Kongresi bir gösteri olarak cereyan etmiş olsa bile orada dile getirilen işçi talepleri, hiç de değilse kurulu düzen çerçevesi içinde kimi talepleri dile getirmekteydi. Yani bir sistem meselesini tartışma konusu haline getirmeden, başka toplumsal tabakaların canını yakmadan bir takım “haklar” talep edilmekteydi. Oysa devrim dönemi diye takdim edilen ve üzerinde yaygın bir uzlaşma bulunan ilk 15 yılda emekçilerin payına düşenin bir dökümü çıkarıldığında harf devrimi, güneş dil teorisi gibi karın doyurmayacak safsatalar ve fakat iş hukuku açısından gayet somut engeller görülür. İşçi hareketi ile cumhuriyet arasındaki ilişkinin tarihi yalnızca hilafete ve saltanata karşı olma babında ele alındığında oldukça basite indirgenmiş olur. Nihayetinde cumhuriyet de yeni bir egemenlik ilişkisinin kurumsallaşması olarak belirmiştir. Cumhuriyet dışında ne gibi seçeneklerin bulunduğuna ilişkin bir tartışma özellikle Saray’ın meşruiyetini yitirmiş olması nedeniyle fazla anlamlı değil. Millî Mücadele döneminde sarayın yaptığı hataların Ankara’nın önünü açtığı en Kemalist tarihçiler tarafından bile rahatlıkla söylenmektedir. Cumhuriyet’in kuruluş sürecinin ne kadar nesnel bir eğilim üzerine oturduğunun bir örneği, Millî Mücadele’nin önde gelen simaları henüz bu meseleyi tartışmazken; Çiçerin’in Lenin’e gönderdiği bir raporda bulunabilir (16 Mayıs 1920): “Büyük Millet Meclisi’nde partiler faaliyet göstermiyor ve iç siyasete dair bir program oluşturmuş değil. Ancak, cumhuriyet ilan edilmesi çok büyük bir olasılık.” (A. Avagyan: Kemalistler, İttihatçılar ve Bolşevikler, Toplumsal Tarih, Mart 2007, s. 19)  

En önemlisi geniş halk kitlelerinin yeni rejimin oluşumuna katkılarının ne olduğudur. Birinci Dünya Savaşı’ndan Osmanlı’nın nasıl çıktığı üzerine fazla durmaya gerek yok: Mevcut ordudan daha fazlası firarda (300 bin), köyler harap olmuş, zanaatkârlık “tehcire” tabi tutulmuştur. Kitleler için yorgun kelimesi bile hafif kalırdı. Zaten, siyaset sahnesine bir dinamizm kazandırmaktan uzak olan kitlelerin dayatması, bastırması ve rızasıyla bir cumhuriyetin ilan edildiğini kimsenin söylediği yok. Doğan Avcıoğlu, Millî Mücadele’de sınıfların mevzilenmesi açısından birçoklarından daha gerçekçidir. “Anadolu köylüsünün pasifliği, güvensizliği ve geleneksel egemen sınıflara bağlılığı karşısında, bir kurtuluş savaşı nasıl yürütülebilecekti?… Köylünün güvensizlikle baktığı milliyetçi subay ve aydınların dayanabilmeyi ümit edebilecekleri görünürdeki güç, Anadolu eşrafı, aşiret reisleri ve din adamlarıydı.” (Türkiye’nin Düzeni, s. 137-138, 1969) Bu gücün azımsanmayacak bir bölümünün varlığını Ermeni katliamına borçlu olduğu da hesaba katılabilir. Bu durumda ortaya çıkacak devrimin sınıf muhtevası, siyasal katılım konusunda hayal kurmaya gerek yoktur. Buradan bir tür Cumhuriyet çıkar, bu ne kızıl ne parlamenter ne sosyal ne de küçük burjuva demokrat olabilir ancak. Köylünün veya genel olarak emekçilerin, ezilenlerin durumunu sorgulayanlar da gerçekten “geleneksel sınıflara” bağlılıktan mı yoksa İttihatçıların bu kesimlere yönelik politikalarından ötürü mü “pasif” ve “güvensiz” olduklarını derin derin düşünmelidirler. Savaş içinde yürütülen ekonomik ve siyasal “milli” politikaların ahaliyi kırarken, birilerini palazlandırdığı anlaşıldığında hamaset alanında çıplak volta atılır. Ancak her halükârda bu satırlar “Çılgın Türklerin” sanıldığından çok daha makul (pragmatik) olduğunu göstermektedir.  

Yine de bu dönemin sonunda toplumsal manzara umumiyedeki değişimlerin pek de iç açıcı olmadığını söylemek gerek. Anlamlı bir hamle yapılamadığı gibi iktidar bloğunun bileşiminden ötürü toprak reformu gibi önemli bir atılım sürekli askıda kalmıştır. Kürt isyanlarını dikkate alırsak toprak reformundan ahali isyan eder veya feodal beyler Vendée ayaklanmasına yol açar diye bir beklenti olduğu iddiası da ciddiye alınabilir olmaktan çıkar. Geriye ucuz bir jakoben söylemin ara sıra dillenmesinden başka bir şey kalmaz. Ancak, bu söylemin sağı değil de solu tarafından yankılanmasının nedenleri olmalıdır. Bu nedenlerin toplumsal olmasına imkân yok, çünkü çalışan sınıflar açısından böylesi bir yanılsama söz konusu değil (başka türlüsü olabilir). İşçiler, köylüler veya ezilen ulus, eski rejime karşı bu cumhuriyeti desteklemek lazım, hani şu ve bu somut nedenlerle bizim de çıkarımızadır diye bir gösteride bulunmamışlardır.   Zaten cumhuriyetçi hareket de eski rejimden, kurulu düzenden hoşnutsuz olanların bir ortak cephesi olarak tezahür etmiyor. Yeni kurulan rejimin sınıf karakterinde çalışan sınıflardan bir nebze bulmak mümkün değil. Başlangıçta birlikçi bir tutum geliştirildiği iddiası havada kalsa da diyelim ki böyle bir durum vardı, kısa zamanda farklı toplumsal kesimlerin talepleri çatışacak ve örneğin köylüler kendi talepleriyle ortaya çıkacaklardı. Egemen olma imkanına nesnel olarak sahip olan kesimlerin öne çıkması tabii gözükse de bir toplumsal alt üst oluşta kolektif güçleriyle alt sınıflar da kendi deneyimlerini yaşarlar. Ne kadar fakir olsa da Cumhuriyeti hazırlayan bir düşünsel temel var. Bu düşünsel temelin ne olduğuna dair tartışmaların merkezinde en yetkili kişinin ağzından 1919-1927’nin bir tür kademeli iktidar mücadelesinin resmi değerlendirmesi bulunmaktadır. Mustafa Kemal, Nutuk’ta açıkça vatanın kurtuluşunu amaçlayan Millî Mücadele’nin başarılar elde ettikçe “safha safha” gerçekleştirildiğini belirtir. Bu dokuz yıllık dönemde kendi ifadesine göre uygulamada herhangi bir “sapma” olmamıştır. Birlikte yola çıkanların bir kısmının fikri ve ruhi sınırlılığı olayların gelişiminde kendini göstermiştir. Yani Mustafa Kemal parmakla sayılabilecek özel görüşmeler dışında (Mazhar Müfit Kansu gibi) aleni bir biçimde mücadelenin nereye yöneldiğini ne Meclis’e ne de yakın mesai arkadaşlarına bildirmiştir. Mesafe kazandıkça birileri terki siyaset etmek zorunda kalmıştır. Mustafa Kemal’in safha safha ilerleyişinde devrimci bir programın değil, alabildiğine elverişli şartların önemli olduğunu eklemek gerek.  

Hareketin oluşumunda asker kökenlilerin ağırlıkta olduğu ve bunlara bir de memurların eklenebileceği bilinmektedir. Bu iki unsurun farklı bileşimleri döneme göre öne çıksa da askerlerin ağırlıklı olduğu kabul edilmektedir. Böylece emir komuta mekanizmasının ve kaybolacak mesleğin akıbetinin ağırlıklı bir zihniyet dünyası ile karşı karşıya gelinmektedir. Hareketin herhangi bir gelişim evresinde toplumsal bir meseleden ötürü eski rejime baş kaldıran bir çevrenin adı geçmemektedir. Hem işgale karşı çıkan hem de farklı bir gelecek tahayyülüyle mücadele eden bir kesimin bulunmaması nedeniyle sorun olarak görülmemektedir.   Gerçekte ortada bir devrimci durum yoktur. Çünkü devrimci durum toplumsal ve ekonomik koşullara göre geniş bir özerkliğe sahip olur. Mücadelelerin kendi mantığı vardır ve devrimci durumda yapısız tahlillerle sınırlı kalındığı takdirde anlaşılamayacak siyasal ve pratik bir dizi tezahürü vardır. Oysa kuruluş döneminde herhangi bir yanılsamaya yer verecek bir hareketlilik söz konusu olmamıştır. Ankara’nın zayıf ve güçlü bütün sınıf ve toplumsal tabakaları demesek de en azından eski rejime karşı olan sınıf ve tabakaları tatmin edecek bir programa sahip olduğunu söylemek için de elde herhangi bir veri yoktur. Tabii Cumhuriyet’in kuruluşu da açık seçik bir siyasal ve toplumsal program çerçevesinde yürütülen bir mücadelenin ürünü olmamıştır; Millî Mücadele’nin önde gelen azımsanmayacak kadroları bile fenersiz yakalanmışlardır. Ahalinin ise bu durumdan uzaktan yakından ilgisi olmamıştır.  

Cumhuriyet ve İşçi Hakları  

Doğrudan sınıfsal bir temelde yürütülecek bir tartışma bu meseleyi çok daha açık bir şekilde gözler önüne serebilir. Türkiye’de işçi sınıfının cumhuriyetle kazanımları, örneğin mütareke dönemine göre veya 1908 Osmanlı inkılabına göre –meşruti monarşi– pek hayırlı olmamıştır. Cumhuriyet işçi sınıfının örgütlenme ve bilinçlenme faaliyetine bir kolaylık sağlamadığı gibi aksini iddia etmek hiç de zor almayacaktır. Özü itibariyle burjuva devletinin inşası, egemen sınıfın kendisini biçimlendirdiği siyasal çerçevedir. Fransız devriminden arta kalan kimi ifadeler ise cumhuriyetten önce 1908’in çok daha yüksek sesle ifade ettiği hususlardır. (Kardeşlik, eşitlik ve hürriyet herhangi bir düzenleme olmadan geniş kesimler tarafından, farklı dillerde ve salonlarda veya kürsülerde değil sokak gösterilerinde dile getirilmiştir.)  

Dolayısıyla her hal ve şerait altında cumhuriyetin savunusu cumhuriyetten yana mücadele dinamiğinin tuttuğu özgül yer ve cumhuriyetin toplumsal bileşimi ve belli tarihsel konjonktürdeki politikalar kimi zaman çelişkili durumlar yaratmaktadır. Cumhuriyetten “ilerici” ögeleri tarihsel-geçici niteliklerini pekiştirdikçe kelimenin kökündeki –cumhur– halkçı özelliklerini yitirmekte ve böylece sultana karşı, mutlakiyete karşı kazanılmış mevziler arkaik kalmaktadır. Özellikle Batı Avrupa tarihindeki “cumhuriyetçi kamp” diye nitelenebilecek bileşim böylesi bir saflaşmanın belirgin özelliklerini sunmaktadır: Halkçı radikal ayaklanma ve onunla sarmalanmış bir cumhuriyetçilik. 1793 ve tabii ki 1848 Fransız İhtilali buna örnek gösterilebilir. Cumhuriyetin Osmanlı’dan devraldığı sınıfsal bileşimde “emeğin” konumu hakkında çok kesin bilgiler bulunmamakta. 20. yüzyılın başında yapılan bir nüfus sayımında amelenin 186 bin olduğu bildirilmiş. 27 milyonluk nüfusun 15 milyonu işgücüne dahil olduğu söylendiğine göre emekçilerin oranı 1,24%. Ancak ücretli emeğin dışındaki, Osmanlı toplumsal yapısı içindeki zanaatkârlardan yoksul, topaksız köylülüğe geniş bir kesimindeki emek kategorilerinin bu hesaba dahil edilmediği eklenmeli.  

Cumhuriyetin imparatorluğa göre çalışma düzenlemeleri açısından hemen hemen bir süreklilik arz edip emekçiler için anlamlı bir değişimin olmadığı bilinmekte. Bu sürekliliğin timsali olarak 1909’da çıkarılmış olan kamu kesiminde sendika kurulmasını yasaklayan meşhur Tatil-i Eşgal kanunu bulunmaktadır. Tatil-i Eşgal kanunu 1908 rüzgarına mütevazi bir sınıfsal ve toplumsal içerik kazandıran grevlere karşı çıkarılmıştır. Ücretli emeğin azımsanmayacak bir kesiminin kamu kesiminde bulunduğu bir ülkede bu yasaklamanın hayati bir önemi olduğu hatırlanmalıdır. Bu yetmezmiş gibi aynı yıl (1909) çıkarılan Cemiyetler Kanunu da diğer çalışanların örgütlenmelerine ilişkin sınırlamalar ve en önemlisi de derneklere hükümet denetimi getirmekteydi. (1919 ve 1923’te yapılan değişikliklerle bu yasa ağırlaştırılmıştır.) 1908 yılı grevleri bir başına sonraki yılların kat bek kat üstünde olurken, İttihatçıların 1913’teki kesin iktidarının belirmesiyle güçlenen milliyetçiliğin işçi hareketinde karşılığının ne olduğunu hatırlamak yeterli.  

Mütareke yıllarında yeniden gelişen ve canlanan işçi hareketi, cumhuriyetin nimetlerini de 1925’te Takrir-i Sükûn kanunuyla tatmıştır. 1922 yılında İstanbul’da kurulan İstanbul Umum Amele Birliği iki yıl sonra hükümetin çıkardığı zorluklar karşısında kendini feshetmiştir. Keza 1924’te çeşitli derneklerin katılımıyla kurulan Amele Tali Cemiyeti 1928’de hükümetçe kapatıldı. O dönemin sosyalist hareketin hali pür melalini bilenler, bu tür örgütlenmelerin arkasında bir örgüt de bulamazlar. Zaten böyle bir durum olsaydı hükümet anında icabına bakardı. Cumhuriyet döneminde işçi örgütlenmelerinin bu yasal sınırlamalarının karakterinin “ilerici”, “devrimci” gibi nitelenmesi ne kadar uygun düştüğü bilinmez, ama erbabınca en hafif deyimiyle “otoriter” olarak değerlendirilmektedir (Ahmet Makal; Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, s. 43, İmge yay, 1999). Cumhuriyetin anayasasına koyulan halkçılığın bir yönü sınıf mücadelesinin reddi ise diğer yönü bu reddeden kârlı çıkanların milletin bütünü olmayıp iktidar bloğunda yer alan kesimlerle bunlara ek olarak İttihatçılıktan devralınan her türlü yoldan milli burjuvazi yaratılmasından nasibini alanlar olmuştur. Bu milli burjuvazi yaratma hayali, millet içindeki eşitsizlikleri gidermeyi değil, bir bütün olarak milleti var etmeyi ve bunun içinde sömürü ilişkilerini geliştirmeyi gerektirmektedir.  

Bu milletin modern kapitalist bir sisteme dayanacağı bilinci, sınıfların varlığını reddetmekte, nereye kadarıysa oraya kadar kapitalist ilişkilere gelişene kadar aşağıdan bir çatışmayı engellemeyi hedeflemektedir. Cumhuriyet dönemi ekonomi politikasını halkçılık prensibini de millet yaratma hedefini de “sınıfsız veya her sınıfa eşit mesafede” bir proje olarak değerlendirmeyeceğine göre bu milletleşme süreci de emekçilerin sırtından yürütülecektir. Genellikle rejimin anti kapitalistliğine gerekçe olarak gösterilen alıntılar, yeterli bir sınıfsal gelişmişliğin bulunmadığından yakarlar: Yeterli sanayi, tüccar ve hatta büyük arazi sahibi yoktur! Toplumsal saflaşmada büyük arazi sahiplerini bile yetersiz görüp, “arazi sahipleri de himaye edilecek insanlardır” (Makal, age, s. 97) dedikten sonra anti kapitalizm bir yana burjuva demokratik devrimin asli unsurlarından sayılan tarım reformunun bile gereksiz addedildiği bir rejimde emekçilerin payına düşecek olan bellidir. Zaten resmi söylemde en az yer tutan amelenin durumu vaziyetidir.  

Cumhuriyet dönemindeki devletçilik ve de milliyetçilik gibi kutsanan değerlerden işçi sınıfının payına düşen her türlü haktan mahrumiyet olmuştur. 1936 İş Kanunu’nda taçlanacak olan bu durumun “sonradan”, “Kemalizm’in özünde olmayan” bir husus olarak takdim edilmesi, geçmişle taşıdığı süreklilik göz önüne alındığında geçerli değildir. Taha Parla İş Kanunu’nun faşist korporatizme oldukça yaklaştığını belirtir. (Bu konuda ayrıntılı bilgilenme ve tartışmalar için bkz. Ahmet Makal; Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, İmge yay, 1999) Sosyalistler için tarihte temel meselelerden biri ve en önemlisi, işçi sınıfı başta olmak üzere emekçilerin kendi deneyimlerini yaşayabilmesi, kendi tarihlerini yapabilmesidir. Cumhuriyetin çalışma hayatına ilişkin düzenlemeleri ise esas olarak işçilerin bir sınıf olma yolundaki mücadelelerini herhangi bir demokratik yanılsamaya yer bırakmayacak şekilde bastırmaya, daha doğrusu yatağında boğmaya yöneliktir. Zorlama tartışmalara gerek olmamakla birlikte Mussolini İtalya’sında sendikalar varken, sendikaların bulunmadığı, cemiyetler kanunu ile sendikaların yasaklandığı bir ülkede yönetimin değil devrimciliğinden ilericiliğinden söz etmek bile alay etmekten beterdir.  

Çok özel tarihsel durumlar dışında stratejik bir ittifak devlet kurumlarını dokunulmaz kıldığı gibi özel mülkiyetten hareket eden bir toplumsal eleştiri yolunun da önünü tıkamaktadır. Belki de cumhuriyetçi geleneği bir bütün olarak değil yukardan ve aşağıdan diye tanımlamak burada da anlamlıdır. Örneğin kitlelerin kendi iradeleriyle tarih sahnesine çıktığı eylemleri geleneksel cumhuriyetçi çerçeve içinde tasavvur etmek mümkün değildir.   Cumhuriyet “doğası gereği” demokratik olmak durumunda değildir, ancak genel oy, kamu hizmeti, laiklik gibi demokratik, toplumsal kazanımlar varsa savunusu tabii ki göz ardı edilemez. Ancak bunların savunusu, cumhuriyetin tüm kurumlarının savunusu anlamına gelmemelidir. Açıkçası toplumun radikal bir dönüşümü için geçişsel bir perspektifle bağlantısı kurulamadığı takdirde bunlar bir tıkaç haline gelir. Örneğin nihayetinde demokratik kazanımların derinleştirilmesinin devlet kurumlarıyla birlikte var olmayacağı bir gerçektir. Aynı şey mevcut durumdaki devlet ve din ayrılığı, laiklik meselesinde de geçerlidir. Dinin ve devletin alanlarının karşılıklı olarak tanımlanması ve ayrılması değil bunların aşılması gerekmektedir; edebi ve ezeli kılınması değil. Sosyalizmi cumhuriyetin değerlerinin mantıksal sonucu gibi kavrayan bir yaklaşım özellikle Türkiye sosyalist tarihinde oldukça baskındır. Bunun tersi de doğrudur, sosyalizmi sınıfsal bir zeminde kavrayan yaklaşım da oldukça zayıf olmuştur oldum olasına. Cumhuriyetin mantıksal sonucu derken onun bir tür radikalleştirilmesi de denebilir. Ancak cumhuriyet, her çubuğu bükme girişiminde böylesi bir radikalleştirmeye yatkın olmadığını dipten ve derinden gelen devlet refleksiyle göstermiştir.  

1930’lu Yıllarda… 

Cumhuriyetin işçi sınıfıyla ilk kitlesel imtihanı kendiliğinden, işçi sınıfının kendi siyasal seçeneğini oluşturmasını değil CHP’nin yanı sıra bir siyasal parti üstelik “yukardan” kurdurulunca ortaya çıktı. 1930’de Serbest Fırka’nın (SF) kısa ömründe ortaya çıkan husus bu partinin emekçilere, yoksullara bir şeyler vaat etmek üzerine kurulmamış olmasına rağmen özellikle işçi sınıfının oluşturduğu kentlerde büyük destek görmesi ve hatta İzmir’de grevlerin yapılmasıydı. Bu desteğin Cumhuriyet Halk Fırkası’na (CHF) duyulan tepkiye bağlanmasa da böylesi bir eğilimin bulunması dahi sınıf siyasetinin işçi sınıfının gelişmemişliği üzerine ahkam kesmekten çok daha anlamlı bir biçimdevarlığının mümkün olduğunu göstermektedir. Ancak cumhuriyetin oluşum tarzı Fransız Devrimi’nin ünlü üçlemesini içermediğinden işçi hareketini ikili bir mücadeleyle karşı karşıya bırakmamıştır. Her ve hal şartta cumhuriyetin savunusu veya her verili durumda cumhuriyet için mücadelenin mana ve ehemmiyetine uygun bir tutum sergilemek söz konusu değildi.   Cumhuriyetçilik bizde İspanya İç Savaşı’nda, Nazi işgaline karşı direnişte, faşizme karşı mücadelede olduğu gibi bir “itici güç” olarak da belirmemişti. Cumhuriyetin öznesi zaten buna imkân vermezdi. Bağımsız siyasal varlığıyla kendini ifade edememiş olan işçi sınıfının örneğin Serbest Fırka (SF) seçimlerinde veya 1950 seçimlerindeki pozisyonu ise Cumhuriyetçi kesimi hoşnut etmemişti. Hoş anılar Serbest Fırkanın zaten Gazi tarafından da Ali Fethi tarafından da Halk Fırkasının solunda takdim etmekte. (Bkz. Gazinin Akşam gazetesine dikte ettirdiği haber, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, s. 131 ve öncesi için 105-106) SF’nin sağ bir parti olduğu iddiası CHP’yi illa de solcu, devrimci takdim etmeye meraklı kapıkullarının sevdası. Sovyet dış politikasının gereklerini sosyalist mücadelenin başlıca ilkesi olarak görenler Serbest Fırkanın Pravda tarafından “[CHF’ye] karşı sol cenah fırkası olacaktır” (Cemil Koçak, İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, s. 184, İletişim, 2006) dendiğinden bile haberdar değillerdi herhalde. Aynı günlerde Vreme gazetesi ise “Mahiyeti hakikîyesi askerî bir otokrasiden başka bir şey olmayan Türkiye idaresi” ibaresini kullanmış.  

Cumhuriyetin dönemselleşmesinde kabaca iki tarih önemli addedilir: 1938 ve 1950. Kimilerine göre ilk durakta karşı devrim galebe çalmıştır, kimilerine göre ise ikinci durakta. Nedense bu dönemselleştirmede kurucu dönem için çok merak olunan Fransız Devrimi terminolojisi kullanılmaz (örneğin Thermidor, restorasyon vb.). Oysa aşağıdan bir tarih anlatımı hiç değilse Serbest Fırka olayının açığa çıkarttıklarına bakarak yeni rejimden kimlerin nasiplenip kimlerin huzursuz kaldığı anlaşılabilir. Öte yandan “gelişmekte olan” sınıf ve katmanların SF’yi desteklemesi ve onlarla bir tür kader birliği yapan aşağıdakilerin de aynı mecraya sürüklenmeleri sanki tarihin genel olarak tanık olduğu bir seyir değil de “gerici” ve hatta nankör, hastalıklı bir yaklaşım gibi algılanmıştır.  

Sosyalist Gelenekte Cumhuriyet 

Türkiye sosyalist hareketinin oluşumunda özel bir yeri bulunan – kurucular adı altında anılan Mustafa Suphi veya Şefik Hüsnü – Jean Jaurès’in fikirlerinin ne kadar içerildiğini anlamak zor olmakla birlikte Jön Türk geleneğinden gelen bu iki kurucunun Jaurès’den proleter bir toplumsal temelde siyasal dönüşümden ziyade onun Cumhuriyetçiliğinden ve tabii ki emperyalist saldırıya karşı duruşundan etkilendiği söylenebilir. Ancak, bu anlayış 1925 yılında her şey cumhuriyet için şiarlarına dönüştürdüğünde, kendi ipini de çekecektir.  

Tarihte kendini misafir gören bir zihniyetle devletin kırmızı çizgilerini (Kürt meselesi, din meselesi vb.) makul görerek siyaset yapmanın — yani dünyayı değiştirmeye çalışmanın garabeti solun “ideolojik” dünyasını karartmıştır. Cumhuriyetin ideolojik olarak eski rejimin yerine geçmesinin ne kadar ileri bir hamle olduğuna dair solun gösterdiği gerekçeler neredeyse Kemalistleri bile zorda bırakmıştır. Bir önceki döneme göre daha mı baskıcı yoksa daha mı demokratik olduğuna dair bir tartışma gündelik hayatın içinden verilebilecekken, bundan kesinlikle kaçınılmış ve hapisteyken bile kurulu düzenin neferliğine soyunulmuştur. 1908’le açılan dönemde çok partililik, millet meclisinde farklı seslerin varlığı, yayın dünyasında ziyadesiyle çeşitlilik gözlenirken; Cumhuriyetin ilanından iki yıl sonra, Mütareke yıllarını bile aratacak bir kapalılığa girilmiştir.  

Gelecekte Kemalistlerin bile üzerinde uzun uzadıya durmayacağı bir güzelleme sevdası solu yakın zamana kadar uğraştırmış ve Kemalistlere karşı da 1920’lere atfedilen “misyon” neredeyse savunulur olmuştur. Aslında devletten fazla devletçi bu yaklaşımın toplumsal pratik açısından körleştirici yanı her alanda kendini ortaya koymuştur. Kemalizm’in toplumsal hafıza kayıtlarını silen yaklaşımına paralel olarak kendi hafızasını oluşturamayan ve yaşadığı toplumda başka bir tarih yaratmak için bir başka tarihsel belleğe bir türlü sahip olamayan sol, sonunda Kemalizm’in sorunsallarının etrafında dolanıp durmuştur.  

Bu tarihe nereden ve nasıl kök salınırdı sorusuna verilecek cevaplar oldukça sınırlı olabilir. Üst üste gelen yıkımlardan bir bellek oluşturmak ne kadar mümkündü? Savaşın neredeyse egemenliği altında cereyan eden on yıllık bir dönemden nelerin dert edilmesiyle bir gelecek için bilinç oluşturabilirdi? Gündelik politikanın haklı kılınmasına büyük miktarda gerekçe sağlayan muhakemeler; çalkantılı altüst oluş dönemlerinde sosyalist hareketin kendisini şekillendirmesinin imkansızlığına kadar vardırılmaktadır. Bu duruma nesnel bir gerekçe 1960’lı yılların sonlarına dek aranır: İşçi sınıfının objektif yokluğu! Bir başka deyişle kapitalizmin gelişmişliğini dünya ve yerel ölçeklerinde değerlendirerek mücadele için “yeterince olgunlaşmamışlık” veya “olgunlaşmamışlık” tartışmaları, darbeciliğin pazarlanmasının sözde Marksist gerekçesi haline getirilir.  

Meksika’daki Zapata devriminin Birinci Dünya Savaşı öncesinde gerçekleştiği hatırlanırsa, aradan geçen onlarca yıldan sonra tarihin açtığı patikaları anlamamak için özel bir yetenek gerektirirdi. İşçi sınıfının Avrupai bir gelişmişlik düzeyinde olmaması, hükümet politikalarının meşrulaştırılmasına bir gerekçe olarak gösterilirken, her nedense toplumsal alanda genel olarak kapitalist sistemin yarattığı tahribata karşı herhangi bir politika gütmek ve buradan bir hareket inşa etme perspektifine sahip olunmamıştır. Troçki’nin Çin Üzerine yazılarında Çin’in Batı’ya değil, Rusya’ya göre daha az gelişmiş olmasından çıkardığı sonuç, bağımsız bir sosyalist faaliyetin imkansızlığı olmamıştır. Bilakis, Troçki kırsal kesimdeki yoksulların desteğinde bir proleter hareketinin gerekliliğini savunmuştur. Yani emekçi kitlelerin kendi iç bileşimindeki değişim, siyasi hedeflerde birtakım değişiklikler yapmamakta ve izlenecek yolu değiştirmektedir…  

1920 ve 30’lu yıllarda kurulu düzenden hoşnut olmayan ve hoşnutsuzluklarını siyasal düzeyde ifade etme arzusunda olan geniş bir kesimin var olmadığını iddia etmek veya Kemalist rejimden yalnızca “gerici” Kürtlerin ve “mürtecilerin” müşteki olduğunu söylemek, bu beceriksizliği mazur göstermekten ibarettir. Cumhuriyetin mecburi olmanın ötesinde neredeyse kalıcı bir durak olarak görülmesi, aynı yıllarda hiç de gericilik ana başlığı toplanamayacak, örneğin Serbest Fırka’nın kurulması sonrasında gelişen olaylarda çok açık bir biçimde görülebilirdi. Ancak, yeterince gelişmemiş bir ülkenin ne zaman, nasıl gelişeceği açık olmayınca ve rejim ne yaparsa yapsın “gericiliğe” karşı desteklenirse bağımsız siyasal bir tutum geliştirmek mümkün olmaz. Gündüz Aktan ulus devlet sürecinin Türkiye’de halen daha tamamlanmadığını belirtmektedir. Şimdi bize garip gelen bu ifade uzun süre sosyalist solda makbul addedilmiştir.  

Uluslaşma üzerine 1960’lı yıllarda Yön ve Mihri Belli çevresinde yazılıp çizilenler bir tür milliyetçiliğin sol versiyonu olarak kabul görebilir ki günümüz ulusalcı solu ve yurtseverliğiyle rahatlıkla örtüşür. Tarihe yukardan bakma sevdası öylesine derinlere işlemiştir ki Mihri Belli 1968 gibi simgesel bir tarihte bile şöyle yazabilmiştir: “…bugün emperyalizmin ve işbirlikçilerinin fedaisi olarak ortaya çıkan yobazın, asker-sivil aydın zümreyle mücadelesi çok eskidir. Türkiye’nin 150 yıllık tarihi aydın-yobaz çatışması biçiminde tezahür etmiştir… Evet, yobazla bürokrasinin görülecek bir hesabı vardır Türkiye’de” (Türk Solu 1968, s.39, Aktaran, Özgür Mutlu Ulus; Uygun Adım Devrim: Türkiye’de Sol’un Orduya Bakışı, Türkiye’de Kapitalizmin Gelişimi içinde, s. 186, Dipnot, 2006). Devletin labirentlerinde sözüm ona karşıdevrime yapılan darbeler, karşı devrimcileri değil sosyalistleri ve geniş emekçi kitleleri vurmuştur. Anti-emperyalizmin elifbası dün olduğu gibi bugün de emperyalizmin militarist merkezlerine karşı olmaktan geçmektedir. Dünyanın en güçlü ordusuyla stratejik birlik içinde olan bir kurumun anti-emperyalistliğinden dem vuranlar “mürteci” olmayabilirler; ancak bunun sosyalizmle zerre kadar ilişkisi yoktur.   Emekçilerin kurtuluşu kendi eserleri olacaksa – olmayacaksa zaten insanların kurtuluşu da söz konusu olmayacaktır – cumhuriyet, yurtseverlik, ulusalcılık, ulus devlet vb. duraklar mecburi değildir. “İrtica”, cumhuriyet, ilericilik, ilimcilik gibi hususlar yukardan üretilmiş olup emekçilerin, ezilenlerin mücadelesine zerre kadar katkısı olmayıp, aksine bütün çatışmalarına rağmen aynı zeminde birbirlerini yeniden üretirler. Örneğin, günümüzde devletin en sağlam kurumlarıyla “ılımlı İslam’ın” neoliberalizm mabedinde ortak ayin yapmasını besleyen aynı dünyanın meseleleridir. Buradan siyaset üretmeye çalışmak sosyalist hareket için de işçi hareketi için de kısa vadeli ve kolay beklentilerin payı büyük olmuş, geniş kitlelerin siyasal uzaklaşmasında, solun mevzi kaybetmesinde etkili olmuştur.  

Yukardakilerin tepişmesinde saf tutarak aşağıdan siyaset yapmak, yazının başında sözünü ettiğimiz “ciddi yanılsamaların” esas kaynağıdır. Sistemin çok yakıcı diye empoze ettiği meselelerin karşısına kendi meselelerini çıkarabilenler geleceğin türküsünü yakabilirler.  

 “Bu Barbarlık Çatışmasında Tarafsız Olamayız” – Gilbert Achcar

İsrail’in Hamas öncülüğündeki saldırıya tepkisi, Avrupa başkentleri üzerinden Bağdat’tan Tahran’a kadar Müslüman dünyasının büyük bir bölümünün ayaklanmasına yol açtı. Müslümanların Filistin halkıyla dayanışması güçlü bir şekilde duyulurken, barışçıl destek gösterileri ve terör eylemleri arasında Doğu ile Batı arasındaki ilişkilerin alevlenmesinden nasıl kaygılanmayız? Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Çalışmaları Okulu’nda (SOAS) profesör, çağdaş Arap dünyası uzmanı ve Barbarlıkların Çatışması dahil konuyla ilgili çeşitli eserlerin yazarı Gilbert Achcar’dan yanıtlar.

Terörizm ve küresel düzensizlik (2002). Hamas saldırısı sonrasında İslam dünyasının dayanışma tepkilerini nasıl anlamalıyız?

Bu tepkiler Ortadoğu’daki çatışma algısında var olan Kuzey-Güney ayrımını vurguluyor. Elbette Hamas’ın gerçekleştirdiği saldırı özellikle şiddetliydi ama 11 Eylül’e kıyasla aynı tepkiler gösterildi. Bu devasa şokun ardından Batı dünyası, bugün İsrail’le olduğu gibi ABD’yle özdeşleşti. Ancak Küresel Güney ülkelerinde pek çok kişi, ABD’nin bir kez olsun “suratının dağıtılmasına” sevindi.

Bugün Müslüman ülkeler İsrail hakkında böyle mi düşünüyor?

İslam dünyasında İsrail Devleti ile ilişki kuran Arap hükümetleri ile Filistinlilerin davasını sahiplenen kamuoyu arasında büyük bir uçurum var. Bu, haklı olarak tarihsel düzeyde, Filistin’de kurbanların Yahudiler değil Filistinliler olduğu anlamına geliyor. Avrupa kültürü dünyasında, Yahudileri, Shoah gibi eşsiz tarihsel dehşet nedeniyle kurbanlar olarak görme eğilimi var. Ve aynı okuma tablosunu güncel olaylara yansıtma eğilimi.

Ve durum böyle değil mi?

Pogromlara ve Holokost’a yapılan atıflar kesinlikle yetersizdir. Hamas’ın yaptığı barbarcadır. Ancak İsrail’in sürekli olarak hastaneleri, binaları, sivil yerleşimlerini bombalaması da barbarlıktır. Dolayısıyla Batı dünyasının dışında İsrailliler -genel olarak Yahudilerden bahsetmiyorum, İsrailliler- kurban olarak değil, yerleşimciler, yerleşimci sömürgeciliğin öncüleri olarak görülüyor. Bu nedenle, bu Batılı vizyondan biraz uzaklaşmalı ve olayları başkalarının, gezegenin çoğunluğunu oluşturan diğerlerinin görebildiği gibi görmeye çalışmalıyız.

Yani Batı dünyası ile Küresel Güney arasında bir vizyon çatışmasıyla karşı karşıya mı kalacağız?

11 Eylül’ün ertesinde yazdığım gibi, her uygarlığın kendi barbarlık biçimlerini ürettiği ve kendi araçlarına bağımlı olduğu bir dünyada yaşıyoruz. Amerika Birleşik Devletleri Vietnam’da, Irak’ta vb. anlatılamaz barbarlıklar gerçekleştirdi. Ve 11 Eylül saldırıları son derece barbarcaydı. Ama bu barbarlık çatışmasında tarafsız olamayız.

Yani?

Hiçbirine hak vermeyen bir ahlak anlayışına kendimizi kaptıramayız. Bu haksızlık olur, çünkü asıl sorumluluk en güçlü olanın, yani zalim olanındır. Her türlü barbarlığı açıkça kınıyorum. Ancak eklersek, yıllar geçtikçe İsrailli kurbanlardan çok daha fazla Filistinli oldu. Ve Müslüman dünyasındaki insanların hatırladığı şey de budur. İşte bu nedenle, yaşananların vahşetine rağmen Filistinlileri asıl mağdur olarak görmeye devam ediyorlar.

Bu saldırıdan bu yana İsrail’e verilen destek öfkeyi daha da alevlendirme riski taşımıyor mu?

Evet elbette, Hamas saldırısının delilik olmasının nedeni de bu. 11 Eylül, Amerika’nın kibrine büyük bir darbe indirdi ama daha önce anketlerde dibe vuran George W. Bush yönetimine de büyük fayda sağladı. Bir anda kendini %80’lik bir popülarite kazandı  ve ardından savaşlara girdi: Afganistan ve Irak. Bu yönetimin üyeleri uzun süredir Irak’ı işgal etme fikri üzerinde çalışıyordu ve şimdi Bin Ladin onlara mükemmel bir fırsat sunuyordu. Bugün de aynı şeyi görüyoruz: 2005 yılında Gazze’den çekilmeye karşı çıkan ve bu nedenle İsrail hükümetinden istifa eden Netanyahu, bugün Gazze’de yeni bir işgale öncülük edecek. Bu açıkça onun planı, ancak bu sefer nüfusun kitlesel ve zorla yerinden edilmesiyle, sınırın öte tarafında Mısır’da Sina’ya taşımak istiyor.

Müslümanlar arası dayanışma ruhuyla Mısır’ın kapılarının kapalı kalmasını nasıl anlayabiliriz?

Mısırlılar, Gazze’yi terk eden Filistinlilerin muhtemelen oraya dönmelerine izin verilmeyeceğini çok iyi anlıyor. Herkesin aklında, 1948’de Filistinlilerin çatışmalardan kaçtığı sırada yaşananların örneği var. Geri döneceklerini düşündükleri için anahtarlarını da yanlarına alarak evlerini terk ettiler. Ancak geri dönmelerine asla izin verilmedi ve bu şekilde mülteci durumuna düştüler. Gözümüzün önünde ortaya çıkması muhtemel olan da budur.

Bu dayanışmanın sadece Müslüman dünyasında değil, Avrupa ve Amerika’daki Müslümanlar arasında da ifade bulduğunu nasıl anlayabiliriz?

Çünkü onlar sömürgeleştirilmiş dünyadan geliyorlar ve aslında olaylara çok farklı bir gözle bakıyorlar. Elbette Batı’dan, Müslümanlardan, Yahudilerden bahsederken genelleme yapmamak gerekiyor. Örneğin Avrupa ve Amerika’da İsrail Devleti’ni oldukça eleştiren Yahudi kökenli birçok insan var. Bu insanlar paradoksu açıkça görüyorlar: Bu devlet, 1948’de Yahudilere bir güvenlik cenneti sunma hırsıyla silah zoruyla kuruldu. Peki dünyada Yahudilerin bugün İsrail’den daha az güvende olduğu başka bir yer var mı? Bu korkunç bir tarihi başarısızlıktır.

Buraya nasıl geldik ?

Batı Şeria ve Gazze 1967’den bu yana işgal altında. İsrail uluslararası hukuku ihlal etmeye ve Batı Şeria’da yerleşim yerleri inşa etmeye devam ediyor. Bu cehennem gibi bir dinamik. Ancak aldanmayın: Orada olacaklar korkunç olacak ve İsrail halkının yanı sıra suç ortağı olarak kabul edilecek olan Avrupa ve ABD üzerinde de yansımaları olacak. Uluslararası toplum, başta İsrail üzerinde en fazla etkiye sahip olan ABD olmak üzere, Avrupa’nın ardından durumun daha da kötüleşmesine izin vermekle suçludur.

Bu nedenle terör saldırılarının yeniden canlanmasını beklemeli miyiz?

Korkarım bizi bekleyen şey bu. Orta Doğu’daki şiddet döngüsü Avrupa’ya yayılmaya devam etti ve hatta 2001’de tarihin en büyük terörist operasyonu olmaya devam eden muhteşem bir şekilde Amerika Birleşik Devletleri’ne bile ulaştı.

Bu çatışmanın ülkemize yayılmasını nasıl önleyebiliriz?

Belki saf ya da idealistim ama uluslararası hukuka inanıyorum. BM’nin insanlık için değerli bir kazanım ve barışçıl bir dünyayı şekillendirebilecek tek çerçeve olduğuna inanıyorum. Ancak BM sözleşmesi ihlal edilmeye devam ediyor. Yalnızca onun bütünsel uygulaması, geliştirilme amacına ulaşabilir: evrensel barış.

Çeviri: İmdat Freni

Hamas’ın karşı-saldırısı üzerine ilk yorumlar – Gilbert Achcar

Hamas’ın 7 Ekim 2023’te İsrail’e yönelik başlattığı karşı-saldırı, bir başka Arap sürpriz saldırısı olan ve Ekim 1973 Savaşı’nın 50. yıldönümünden bir gün sonra İsrail’e karşı başlattığı karşı-saldırıdan çok daha görkemli bir başarı oldu. Elli yıl önce iki Arap devleti, Mısır ve Suriye, İsrail’in altı yıl önce Haziran 1967 Savaşı’nda ele geçirdiği toprakları geri almak için konvansiyonel bir savaş başlatmışken, Hamas’ın başlattığı yeni karşı-saldırı İncil’deki Davut’un dev Golyat’a karşı verdiği mücadeledeki cesaretini çağrıştırıyor. Davut’un sapanına eşdeğer ilkel hava, deniz ve kara araçlarını bir araya getiren Hamas savaşçıları, Gazze şeridi ile İsrail devleti arasındaki sınır bölgesi boyunca şaşırtıcı ve son derece cüretkâr bir saldırı gerçekleştirdi.

İsrail’in Arap komşuları karşısındaki kibirli özgüveni 1973’te nasıl paramparça olduysa, Filistin halkıyla ilişkilerinde ve Filistinli gerillalarla mücadelesinde sahip olduğu güvenlik ve dokunulmazlık da ciddi ve geri dönülmez bir şekilde zedelendi. Bu açıdan bakıldığında, Hamas’ın Ekim ayındaki karşı saldırısı İsrail halkına ve devletine, kırılganlıklarını ve barış olmadan güvenliğin, adalet olmadan da barışın olamayacağını güçlü bir şekilde hatırlatmaktadır.

Hamas’ın İsrail devletine karşı böylesine büyük bir operasyon başlatma kararı hakkında ne düşünülürse düşünülsün, bu karar kaçınılmaz olarak İsrail hükümetinin ölümcül misillemesine yol açacak ve Hamas ile müttefiklerini siviller için büyük bir maliyetle Gazze Şeridi’nden silme girişimine teşvik edecektir, Gerçek şu ki, bu karşı saldırı, İsrail’in ırkçı aşırı sağcı hükümetinin dayanılmaz kibrine ağır bir darbe indirmiş ve İsrail’in, Filistin halkına zulmederek ve onlara uzun süreli bir topraksızlaştırma, etnik temizlik ve apartheid Nakba’sı yaşatarak, bölgesel çevresiyle “normal” bir birlikte yaşama durumuna ulaşabileceğine olan inancını sarsmıştır.

İsrail’in Filistin halkına yönelik acımasız saldırılarına gösterdikleri sessiz tepkilerin aksine, Batılı hükümetlerin (ve yabancı işgale karşı meşru mücadele konusunda daha bilgili olması gereken Ukrayna hükümetinin) İsrail’le dayanışma içinde olduklarını ifade etmeleri ise hiç de azımsanacak gibi değil. Nazilerin Avrupalı Yahudilere karşı işlediği suçları İsrail’in Filistinlilere karşı işlediği suçları onaylayarak telafi etmeye çalışan Almanların her zamanki yanlış yöneliminin bir göstergesi olarak, 7 Ekim akşamı Berlin’in Brandenburg Kapısı’na İsrail bayrağı yansıtılarak İsrail devletine karşı rezil bir yaltaklanma sergilendi. İsrail hükümetinin, önde gelen bir İsrailli Holokost tarihçisinin Haaretz’de neo-Naziler olarak tanımlamaktan çekinmediği kişiler de dahil olmak üzere, Yahudi aşırı sağcı güçlerin tamamından oluştuğu bir dönemde bu daha da vahim bir hâl almıştır!

Hamas saldırısını, Suudi Krallığı ile İsrail devleti arasında ABD tarafından teşvik edilen yakınlaşmayı raydan çıkarmaya yönelik bir İran komplosu olarak “analiz etme” girişimleri de aynı derecede rezilce. Tahran’ın bu yakınlaşmayı Siyonizm karşıtlığı üzerindeki kendi tekel iddiasını güçlendirmek için kullanmak yerine raydan çıkarmak istediği doğru olsa bile -ki bu oldukça tartışmalı bir hipotezdir- Filistin’in eylemliliğinin komplo teorileri yoluyla inkârı, baskıcı her hükümetin halk isyanlarına verdiği tepkiyle birebir örtüşmektedir. Ezilen insanların zulme karşı ayaklanmaları için yeterli gerekçenin bulunmadığını ve böyle bir hareketin mutlaka yabancı bir hükümetin görünmez eli tarafından yönlendirildiğini varsayar.

Filistin halkının onyıllardır neler çektiğini bilen ve Gazze Şeridi’nin 1967’de işgal edilip 2005’te İsrail askerleri tarafından boşaltılmasından bu yana nasıl bir açıkhava hapishanesine dönüştüğünün farkında olan herkes -ki bu açıkhava hapishanesi periyodik olarak İsrail’in ölümcül “hindi avı”nın hedefi oluyor- Hamas’ın son operasyonu gibi yarı-çaresiz bir cesaret eyleminin aslında daha sık yaşanmamasının tek nedeninin Filistinli Davut ile İsrailli Golyat arasındaki büyük askerî orantısızlık olduğunu kolayca anlayabilir. Gazze’nin son karşı-saldırısı insanın aklına 1943 Varşova Gettosu Ayaklanmasını getiriyor.

Hiç şüphe yok ki bu yeni sayfa genel olarak Filistinliler, özel olarak Gazzeliler ve Hamas için korkunç bir maliyetle sona erecek -İsrail ile Filistinliler arasındaki her savaşta olduğu gibi, İsraillilerin katlandığı maliyetten çok daha yüksek. Hamas’ın karşı-saldırısının ardındaki “yetti artık” mantığını anlamak zor olmasa da, bunun Filistin davasını İsrail’in yukarıda bahsedilen özgüvenine indirilen darbenin ötesine taşıyacağı çok daha şüphelidir. Bunu başarmak Filistinliler için son derece orantısız bir maliyete mal olurdu.

Ne kadar görkemli olursa olsun böyle bir operasyonun “zafere” ulaşabileceği fikri ancak Hamas gibi köktendinci bir hareketin karakteristiği olan dinsel nitelikli bir hayal gücünün ürünü olabilir. Örgütün enformasyon servisinin 7 Ekim sabahı hareketin lider kadrosunu Allah’a dua ederken gösteren bir video paylaşması bu düşünce tarzının açık bir göstergesi. Ne yazık ki hiçbir mucize İsrail’in muazzam askeri üstünlüğü gerçeğini değiştiremez: İsrail’in Gazze’ye karşı sürdürdüğü yeni savaşın sonucu kesinlikle çok yıkıcı olacak.

New York ve Washington’a düzenlenen 11 Eylül saldırıları ABD’nin kibrine büyük bir darbe indirmişti. Bu eylemler neticede George W. Bush’un popülaritesini muazzam bir şekilde arttırdı ve hedeflediği Irak işgalini 18 ay sonra başlatmasını sağladı. Benzer şekilde, Hamas’ın Ekim ayındaki bu karşı saldırısı, öncesinde derin bir şekilde bölünmüş olan İsrail toplumunu ve siyasetini yeniden birleştirmeyi başardı ve böylece Binyamin Netanyahu’nun, Filistinlilerin zorla yerlerinden edilmelerini hızlandırmak için onlara kitlesel terör uygulama yönündeki en vahşi planlarını hayata geçirmesine imkân verecek.

Öte yandan, eğer Hamas liderliği Lübnan’daki Hizbullah’ın -ve arkasındaki İran’ın- İsrail’i gerçekten tehlikeye atacak düzeyde savaşa katılacağına dair bahse girmiş olsaydı, bu bahis gerçekten de çok riskli olurdu. Zira Hizbullah’ın İsrail ile kitlesel olarak yeni bir savaşa girme riskini alacağı kesin olmadığı gibi, böyle bir durumun gerçekleşmesi hâlinde İsrail’in (nükleer silahları da içeren) muazzam yıkıcı gücüne sınırsızca başvurması kaçınılmaz olur ve bu da tarihî büyüklükte bir felakete yol açardı.

Askeri imkânları çok daha üstün olan bir zalime karşı, Filistin halkı için gerçekten etkili tek mücadele yolu, bu üstünlüğü aşabilecekleri zemini seçmektir. Filistin mücadelesi en yüksek etki düzeyine 1988 yılında, Filistinlilerin şiddet araçlarını kullanmaktan bilinçli olarak kaçındıkları Birinci İntifada sırasında ulaşmıştı. Bu durum, silahlı kuvvetleri de dahil olmak üzere İsrail toplumu ve siyasetinde derin bir ahlaki krize yol açmış ve İsrailli Rabin-Peres liderliğini Yasir Arafat ile 1993 Oslo Anlaşmalarını müzakere etmeye yönlendiren kilit bir faktör olmuştu -her ne kadar bu anlaşmalar Filistin liderinin ham hayallere kapılması nedeniyle kusurlu olsa da.

Filistin mücadelesi öncelikle İsrail’in baskı, işgal ve yerleşimci-sömürgeci yayılmasına karşı kitlesel siyasi eyleme dayanmalıdır. Cenin veya Nablus’ta genç Filistinliler tarafından örgütlenen yeni yeraltı silahlı direnişi, halk kitle hareketine etkili bir yardımcı olabilir. Yeter ki bu direniş, kitlesel halk hareketinin önceliğini temel alsın ve onu teşvik edecek şekilde düşünülsün. Filistin halkının güvenmesi gereken bölgesel destek, İran gibi zalim hükümetlerden değil, bu baskıcı rejimlere karşı mücadele eden halklardan gelmelidir. Filistinlilerin kurtuluşu için gerçek potansiyel ihtimal burada yatmaktadır ve bu potansiyel, İsrail toplumunun kendisinin, siyasette sürekli olarak aşırı sağa kaymasına neden olan Siyonizm mantığından kurtuluşuyla birleştirilmelidir.

Çeviri: Cahit Akın

Kaynak: https://marksizmdefteri.substack.com/p/hamasn-kars-saldrs-uzerine-ilk-yorumlar?r=17p6c4&utm_campaign=post&utm_medium=web&s=08

Filistin Ayaklanması – Tarık Ali

Aralık 1987’de Filistin’de patlak veren yeni İntifada, İsrail’in yanı sıra Arap dünyasının seçkinlerinin de düzenlerini sarsmıştı.  Birkaç hafta sonra, yaşlı Suriyeli Şair Nizar Kabbani yazdığı Taşların Çocukları adlı şiir üçlemesinde, bugün artık yozlaşmış, işbirlikçi yetkililer tarafından temsil edilen Filistin’in eski önderlerinden bahseder.  Bu şiir Filistin kahvelerinde hep okundu ve söylenegeldi:

Taşların çocukları

Kâğıtları savurdular

Ve mürekkepleri üstümüze döktüler

Eski metinlerin kifayetsizliği ile dalga geçerek

Gazze’nin çocukları

Bizim televizyon konuşmalarımıza bakmayın

Bizi dinlemeyin

Biz soğuk hesapların insanlarıyız

Toplamanın ve çıkarmanın

Savaşınızı başlatın ve bizi bir başımıza bırakın

Biz mezarsız ölüleriz

Gözleri olmayan yetimleriz

Gazze’nin çocukları

Bizim yazdıklarımıza bakmayın

Bizim gibi olmayın

Sizlerin putlarıyız

Ama bize tapmayın

Gazze’nin çılgın insanları

Çılgınlığa binlerce alkış

Siyasi aklıselimin günleri çoktan geride kaldı

O yüzden şimdi bize çılgınlığı öğretin…

O günden bugüne Filistin halkı ciddiye alınır bir kendi kaderini tayin hakkını elde etmek için, her yöntemi denedi. Onlara söylenen ise hep “şiddetten vazgeçin” oldu. Bir İsrail vahşeti sonrasında yaşanan tek tük misillemeler dışında, bu isteğe uydular. Yurtiçindeki ve diasporadaki Filistinliler arasında “Boykot, yatırımların geri çekilmesi ve yaptırımlara” büyük destek vardı; dünya genelinde sanatçılar, akademisyenler, sendikalar ve kimi zaman hükümetler tarafından ilgi görmeye başlayan, mükemmel bir barışçıl hareket söz konusuydu. ABD ve arka bahçesi NATO bu kampanyaya, Siyonist lobici grupların da yardımıyla, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika’da, BDS’yi kriminalize etmeye çalışarak,  İsrail’i boykot etmenin “antisemitizm” olduğunu iddia ederek karşılık verdi. BDS karşıtı bu kampanyanın büyük ölçüde etkili olduğu görüldü. İngiltere’de Keir Starmer’in İşçi Partisi, yaklaşan ulusal konferansında “İsrail apartheid”ından bahsedilmesini yasakladı. İşçi Partisi’nin sol kanadı da ihraç edilmekten korkarak bu konuda karşı ses çıkarmadı. Üzücü bir durum… Bu arada Arap ülkelerinin çoğu, Washington’a teslim olma konusunda, Türkiye ve Mısır’a katıldı. Suudi Arabistan şu anda İsrail’i resmen tanımak için Beyaz Saray’ın arabuluculuğunda müzakere yürütüyor. Filistin halkının uluslararası tecridi daha da artacak gibi görünüyor. Sonuçta barışçıl direnişin hiçbir yere varmadığı da görüldü.

Bu zaman zarfında İsrail ordusu zevk için Filistinlilere saldırıp öldürürken, birbirini izleyen İsrail hükümetleri de Filistin halkının devlet kurma umutlarını tümüyle berhava etti. Son dönemde birkaç eski İsrailli general ve Mossad ajanı, Filistin’de yapılanların “savaş suçu” kapsamına girdiğini itiraf ettiler. Tabii bunu itiraf edecek cesareti ancak emekli olduktan sonra bulabilmişler. Görevde oldukları dönemde, işgal altındaki topraklarda faşist yerleşimcilere tam destek veriyor; evleri yakmalarına, zeytin tarlalarını yok etmelerine, kuyulara beton dökmelerine, Filistinlilere saldırmalarına ve “Araplara ölüm” sloganları atarak evlerini gasp etmelerine, seyirci kalıyorlardı. Aynı Batılı liderler gibi… Kabbani’nin de dediği üzere, siyasi aklıselim çağı çoktan geride kaldı.

Ve bir gün, Gazze’nin seçilmiş liderleri savaşa savaşla karşılık vermeye başladılar. Mahkûm edildikleri açık hava hapishanesinden çıkıp, İsrail’in güney sınırını geçerek askeri hedeflere ve yerleşimci nüfusuna saldırdılar. Filistinliler bir anda uluslararası manşetlere çıktı. Batılı gazeteciler Filistinlilerin gerçek anlamıyla direniyor olmasından dolayı şok oldular ve hatta dehşete düştüler. Peki, neden direnmesinler? İsrail’deki aşırı sağcı hükümetin, ABD’nin ve ikiyüzlü AB’nin desteğini de alarak, acımasızca misilleme yapacağını herkesten daha iyi biliyorlar. Ancak yine de Netanyahu’nun ve kabinesindeki katillerin, halkın büyük bölümünü günbegün sınır dışı etmesine ya da öldürmesine sessizce seyirci kalmayı kabul etmiyorlar. İsrail devletinin faşist kesimlerinin, Arapların toplu katliamını onaylamakta tereddüt göstermeyeceğini de biliyorlar. Ve tüm bunlara rağmen, her ne pahasına olursa olsun direnmeleri gerektiğini de biliyorlar. Filistinliler bu yılın başlarında Tel Aviv’deki eylemlerde “yurttaşlık haklarını savunmak” için yürüyenlerin işgal altındaki komşularının haklarını umursamadıklarını yeniden gördüler. Artık meseleyi kendi başlarına çözmeye karar verdiler.

Filistinlilerin maruz kaldıkları kesintisiz saldırıya direnme hakları var mı? Kesinlikle var. İki taraf arasında ahlaki, siyasi ya da askeri denklikten söz etmek mümkün değil. İsrail, ABD tarafından tepeden tırnağa silahlandırılmış -nükleer silah dâhil- bir devlet. Varlığı tehdit altında olan İsrail değil. Gerçekte tehdit altında olan, Filistinliler, sahip oldukları topraklar ve yaşamları. Batı medeniyeti Filistin halkı tümüyle kırıma uğratılırken seyirci kalmakta kararlı görünüyor. Şimdi diğer tarafta Filistinliler sömürgecilere karşı ayaklanıyorlar.

(Okuma önerisi: Perry Anderson, ‘The House of Zion’, NLR 96.)

Bu yazı 7 Ekim 2023’de NLR’de yayımlanmış  (https://newleftreview.org/sidecar/posts/uprising-in-palestine) ve Hülya Osmanağaoğlu tarafından Umut Gazetesi için çevrilmiştir.

Karabağ: Asi bir cumhuriyetin ölümü

VİCKEN CHETERİAN

19 Eylül günü öğle saatlerinde Azerbaycan Ordusu, resmî düzeyde tanınmayan, asi cumhuriyet Karabağ’a, ortada hiçbir tahrik yokken, Ermeni askerlerin bulunduğu cephe hattının her noktasından çok büyük bir saldırı başlattı. Türkiye ve İsrail yapımı insansız hava araçları Karabağ hava savunmasına saldırdı, topçu mevzilerine İsrail yapımı LORA balistik füzeleri fırlatıldı, sonra da Azeri güçleri ilerleyip Karabağ’ın iç kısımlarındaki yolları keserek şehirleri ve köyleri tecrit etti. Bir gün süren yoğun çarpışmaların ardından, bölgeye yerleştirilmiş Rus ‘barış gücü’nün arabuluculuğunda yapılan anlaşmayla, Karabağ yönetimi koşulsuz olarak teslim olmayı kabul etti. 

Azerbaycan bu saldırıya uzun süredir hazırlanıyordu. 12 Eylül 2022’de, Karabağ’ı Ermenistan’a, dolayısıyla dış dünyaya bağlayan tek yolu keserek bölgeyi kuşatma altına almıştı. Hâlen devam eden bu ablukayı başlangıçta, aslında İlham Aliyev hükümetinin görevlendirdiği kişiler olan ‘çevre aktivistleri’ yürütüyordu. Rus ‘barış gücü’, en önemli görevlerinden biri Laçin Koridoru’ndan geçişlerin güvenliğini sağlamak olduğu hâlde müdahale etmeyince, Azerbaycan kuşatmayı sıkılaştırdı ve nihayet bölgeyi dış dünyadan tamamen kopardı. Bunun sonucunda bölge, 120 bin kişilik nüfusuyla açlık sınırına geldi; hastalar ve yaralılar için gereken ilaçlardan, ısıtma, ambulanslar ve askerî araçlar için ihtiyaç duyulan yakıttan mahrum kaldı. 

Ardından Azerbaycan bir kez daha İsrail’den silah ithal etmeye başladı, ki bu genellikle büyük bir askerî tırmanışın habercisidir. Bir habere göre (Haaretz, 13 Eylül) İsrail Azerbaycan’a Mart ayından bu yana, beşi Eylül ayının ilk yarısında olmak üzere 11 İlyuşin IL-16 dolusu silah gönderdi. Bu nakliye uçaklarının kapasitesi 40 ton. Azerbaycan Eylül başında Karabağ’ın etrafına ve Ermenistan sınırına asker yığmaya da başlamıştı. 

Savaş önce ilan edildi, sonra da senaryoya göre uygulamaya kondu. İlham Aliyev hiçbir zaman müzakere yoluyla barış istemedi; hep savaş istedi.

Soğuk ve uzun kış yaklaşırken
Karabağ’ın, Ermenicesiyle ‘Artsakh’ın dağlarında geceler soğuk olur. Kalabalık düşmanlarımız kapımıza dayandığında dostlarımız kayıplara karıştı.

Türkiye ve sunduğu muazzam askerî destek hesaba katılmadan, Azerbaycan’ın saldırganlığının anlaşılması güç olur. 2020’deki savaşta Türk askerleri doğrudan yer almıştı; Türkiye’nin cumhurbaşkanı Erdoğan bu kez de Azerbaycan’ın saldırılarını desteklediğini gizlemedi. Türkiye’nin, Ermenistan’a otuz yıldır ambargo uyguluyor olması, soykırımdan kurtuldukları için Ermenileri affetmediğini düşündürüyor insana.

Azerbaycan askerleri saldırırken Rus ‘barış gücü’ görmezden geldi. Rusya’nın liderleri, propagandacılarına, son savaşı başlatan Azerbaycan’ın yerine Ermenistan’ı suçlamalarını emredecek kadar ileri gitti. Böyle dostları olanın düşmana ihtiyacı yoktur.

Avrupa Birliği (AB), bu kafası son derece karışık yapı, geçen yıl Azerbaycan’dan petrol ve gaz ithalatını artırarak bu ülkenin elini güçlendirdi. AB’nin Rus gazına alternatif arayışına girmesiyle, 2022 yılının Temmuz ayında, Avrupa Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen gaz ithalatını artırmak üzere Bakü’ye gitti. AB Azerbaycan’a daha da fazla petrodolar pompalamaya başladı; von der Leyen, AB ile Azerbaycan arasındaki “tüm ilişkileri ve iş birliklerini ele alırken”, Karabağ Ermenilerine yönelik olası etnik temizliği engellemeye dönük bir tane bile önkoşul ileri sürmedi. AB Putin’i, Ukrayna’yı işgal ettiği için cezalandırmak amacıyla Azerbaycan’a mali destek verdi. Karabağ’ın yok olması, reelpolitik çerçevesinde bir tali hasardan ibaretti.

ABD Başkanı Joe Biden, Osmanlı’nın 1915’te Ermenilere uyguladığı vahşeti, uzun süre tereddüt ettikten sonra, ‘soykırım’ olarak nitelendirdi. Bu olay 2021’de oldu, dolayısıyla herkesin hafızasında hâlâ canlı. Biden’ın İlham Aliyev’i karşılaşacağı yaptırımlar konusunda uyararak Karabağ’daki etnik temizliği önlemek için bol bol vakti ve fırsatı vardı. Yapmadı.
Soykırım mı? Evet. Ama görünen o ki “bir daha asla” sözü Ermenileri kapsamıyor. 

Uluslararası siyaset: Bugün ve her daim 
Ermenilerin birçok meziyeti var ama bunlar arasında siyaset becerisi bulunmuyor. Vatanseverlik sloganlarıyla dolu konuşmalar yapmayı siyaset sandılar. Ermeni aktivistler onlarca yıl ‘adalet’ aradı, soykırımdan sonra adalet mümkünmüş gibi… Ermeniler, siyaset oyununu kuralına göre, gerçek bir etki yaratacak, somut sonuç verecek şekilde oynamak yerine gerçeğin kabul edilmesi için, ‘tanıma’ için uğraştılar ve bunun sonucunda ‘sözler’ elde ettiler.

Ölümcül hata, Ermeni yetkililerin uluslararası siyasetteki değişimleri takip etmemeleriydi. Rusya’nın arabuluculuk edip uyuşmazlığı yatıştıracağına ve gerginliğin tırmanışını engelleyeceğine inandılar. Oysa Putin Rusyası, Yeltsin’in Rusya’sından farklıydı. Ermeniler, özellikle de Türkiye’nin Güney Kafkasya’ya doğrudan müdahalesinin engellenmesi konusunda Rusya’ya bel bağladılar ve bunun, Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki güç dengesi açısından bir güvence oluşturduğunu düşündüler. Yanıldılar. Azerbaycan 2020’de saldırıya geçtiğinde Türkiye Ordusu da işin içine girdi, Rusya ise 44 gün boyunca hiçbir şey yapmadı; bu, Karabağ güçlerinin ve Ermenistan Ordusu’nun büyük ölçüde yok edilmesi için yeterli bir süreydi. 

Ama insana en çok acı veren şey, Ermenistan’ın siyasi seçkinlerinin süregiden aczini görmek. Ermenistan siyaseti 2018’deki ‘Kadife Devrim’den bu yana, ‘devrimci’ yeni liderleri destekleyenler ile eski düzenin taraftarları arasında kutuplaşmış durumda. Ülke içindeki bu kavga, 2020 yılında siyasetçiler sınıfının yaklaşmakta olan fırtınayı görmesini engellemişti. Savaşın ve yenilginin ardından, ulusal birlik çağrısında bulunup, Karabağ’ı –ya da ondan geri kalanları– kurtarmak amacıyla asgari müşterekler çerçevesinde birlikte çalışmak için yeni bir fırsat doğdu. 

Her siyasetçi devlet adamı değildir. Yerevan’daki siyasetçi sınıfı, iktidarıyla, muhalefetiyle, kişisel bir hâl almış iç kavgalarına o kadar gömülmüşlerdi ki, bir vatanı kaybetmekte olduklarını fark etmediler.  

Küçük devletler, küçük uluslar yalnızca bir kez hata yaparlar. Ermenilerin tarihine bakıldığında tek bir hataya bile yer olmadığı, tek bir yenilginin bile ölümcül olabildiği görülüyor.
Azerbaycan 19 Eylül’de yaralı kartal Artsakh’a saldırdığında, Ermenistan bile yardıma gelmedi.

Ve şimdi, Karabağ nüfusunun tamamı Azerbaycan Ordusu’nun elinde rehine durumunda; Azerbaycan’ın hükümdarı İlham Aliyev, bu insanların zorla ‘entegre edileceklerini’ ilan ediyor. Bunu düşündüğümde zihnime toplama kampı görüntüleri üşüşüyor. Huzur içinde uyu, dağların savaşçısı. Cesaretin ve direngen vatanseverliğin, varlığını korumana yetmedi.

(İngilizceden çeviren: Altuğ Yılmaz)

 Haziran 1953: Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nde Ayaklanma – Sandra Cormier

Biz işçiyiz, köle değil! Şantaja son verin! Özgür seçimler istiyoruz!”

Stalin’in Mart 1953’teki ölümü yeni bir dönemi başlattı. Sovyetlerdeki benzerleri gibi Stalin sonrası bu yeni dönemde hakimiyetlerini tesis etmeye çalışan Demokratik Alman Cumhuriyeti liderleri ilk büyük meşruiyet krizlerini yaşadılar. 16 ve 17 Haziran 1953’te Doğu Berlin’de başlayan ayaklanma tüm Doğu Almanya’ya yayıldı.

1950’lere gelindiğinde Batı Almanya’nın yeniden silahlanması gündemdeydi ve Doğu Almanya’nınki de çoktan başlamıştı. Tabiri caizse, 9-12 Temmuz 1952 tarihleri arasında düzenlenen ve rejimin yeni temel görevi olarak “sosyalizmin inşasını” ilan eden SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) konferansında resmiyet kazandı. Bu politika, tarımda kolektifleştirmenin hızlandırılmasına ve ticaret ve zanaatların bastırılmasına ek olarak, ağır sanayinin daha fazla geliştirilmesini de içeriyordu. Rejimin Stalin dönemindeki hedefleriyle bir süreklilik vardı: Doğu Alman ve Sovyet sanayilerini yeniden inşa etmek. 

Artan verimlilik ve tedarik krizi

SED Merkez Komitesi Genel Sekreteri Walter Ulbricht, Kasım 1952’de Bolşevik Partisi’nin 19. Kongresi’ne sunduğu raporda, üç ilkeye dayanan politikasını açıkladı: ciddi tasarruflar, verimlilik artışı ve standartların gözden geçirilmesi. Bu yeniden dağıtım, tüketim malları üretimi gibi ekonominin diğer sektörleri pahasına gerçekleşti. Bunun hemen sonucu olarak Haziran 1952 ile ertesi yılın ilkbaharı arasında, çoğunluğu küçük ölçekli sanayiciler ve mülklerine el konulan çiftçiler olmak üzere yaklaşık 335.000 kişi Doğu Almanya’yı terk ederek Batı’ya gitti. 1953 baharında patates, et ve kömür gibi bazı gıda maddelerinde kıtlık yaşanmasıyla bir tedarik krizi ortaya çıktı. Bakanlar Kurulu 28 Mayıs 1953’te çalışma standartlarını %10 oranında yükselterek krizi çözmeye karar verdi. Standartlardaki bu artış yeni bir şey değildi. Aslında 1949’dan beri standartlar yükseltilmişti, ancak o zamana kadar Doğu Alman işçi sınıfının çok mücadeleci bir sektörü olan inşaat sektörüne genellikle dokunulmamıştı. 

Ancak Moskova’dan gelen karşı emirler SED liderlerini geri adım atmaya zorladı. Stalin’in ölümünden sonra SSCB’nin yeni liderleri Beria ve Malenkov, Batı’ya Almanya’nın birleşmesi ve serbest seçimler karşılığında Amerikan askerlerinin geri çekilmesi teklifinde bulundu. Bu, diğer şeylerin yanı sıra, uygulanmakta olan ekonomik politikaların sona ermesi anlamına geliyordu. Bu nedenle SED’in “sosyalizmi inşa etme” politikası sorgulanmaya başlandı ve 9 Haziran 1953’te Doğu Almanya’da “yeni rota” kabul edildi. 11 Haziran 1953’te Neues Deutschland, SSCB Yüksek Komiseri V. Semionov’un “sosyalizmin inşasının Doğu Alman ekonomisi için ciddi sorunlara yol açtığını” kabul eden bir özeleştiri bildirisi yayınladı. Sürgündeki köylülere, orta sınıflara, burjuvaziye ve kiliseye tavizler verildi. Doğu Almanya’dan kaçanlar mülklerini geri alabileceklerdi. Daha zengin sosyal sınıfların koşulları iyileştirilirken, standartlar kararnamesi yürürlükte kaldığı için işçi sınıfının koşulları daha da kötüleştirildi. İşçi ücretlerinde %30-40’a varan kesintiler yapıldı. Özellikle SED bürokratları kırılgan ve bölünmüş görünürken, bazıları Kremlin’in şartlarına göre Almanya’nın kapitalist yeniden birleşmesini desteklerken öfke artıyordu. Artık devrimci bir kriz patlak veriyordu. 

Ayaklanma

Birkaç haftadır, yeni standartların uygulanmasıyla birlikte Magdeboug ve Chemnitz de dahil olmak üzere birçok kentte grevler yapılıyordu. İşçiler, gayretli ve titiz zaman tutucular tarafından yakından izleniyordu. Mayıs ayı ortasında Batı Berlin’deki inşaat işçileri de yeni bir toplu sözleşme talebiyle greve gittiler. Doğu Berlin’deki Stalinallee şantiyelerinde çalışan işçiler bu hareketi yakından takip etti ve Doğu Alman basını da garip bir şekilde haber yaptı. 16 Haziran’da, standartlara ilişkin kararnamenin sürdürüleceğinin açıklanmasının ardından, Doğu Almanya’nın vitrini olan ve inşaat alanlarının yüzlerce metre boyunca uzandığı Stalinallee’de çalışan yaklaşık yüz inşaat işçisi işi bırakarak sokaklara döküldü. Kısa süre içinde onlara binlerce kişi daha katıldı. Gün ortasında Politbüro geri adım attı ve standartlardaki artışı geri çekti. Ancak çoktan şehrin dört bir yanına yayılmış olan hareketi durdurmak için artık çok geçti. “Standartların düşürülmesini talep ediyoruz” sloganı giderek merkezi konumunu kaybetti. Sosyal taleplere hükümetin istifası ve gizli oyla serbest seçimlerin yapılması gibi siyasi talepler de eklendi. Genel grev fikri giderek güç kazanıyordu. 17 Haziran’da hareket tüm ülkeye yayıldı. Doğu Almanya’nın 500’den fazla kentinde birkaç yüz bin grev ve gösteri düzenlendi. Grev özellikle büyük şirketlerde ve işçi sınıfı kentlerinde kitleseldi. Bazı sektörlerde 21 Haziran’a kadar devam etti.

Radikal bir yükseliş

Hareketin özellikleri bir yandan hızlı ve yaygın radikalleşmesi, diğer yandan da rejimi devirebilecek birleşik bir liderlikten yoksun olmasıydı. Ayaklanmanın belkemiğini Almanya’nın “kızıl kalbi” olan ağır sanayi, makine mühendisliği ve büyük kimya endüstrilerindeki işçiler oluşturuyordu. Ancak Berlin dışında inisiyatifi ele alanlar genellikle inşaat işçileriydi. 

16 Haziran öğleden sonra Stalinallee şantiyelerinde çalışan işçiler hükümete seslenerek “Poltrons! İstifa et! Özgürlük! Daha düşük standartlar! Ulbricht ve Grotewohl’u görmek istiyoruz!” Genel grev ayın 17’si sabahı başladı. Doğu Almanya’nın ikinci büyük şehri olan Leipzig’de çoğu fabrika grevdeydi. Neptun tersanesi (Rostock’ta), Zeiss fabrikaları (Jena’da), Lowa (Gorlits’te), Olympia (Erfurt’ta), Buna (Halle’de), Babelsberg’deki lokomotif fabrikaları ve Fürstenwalde ve Brandenburg’daki çelik fabrikaları gibi büyük fabrikaların hepsi işi durdurdu. Küçük şirketlerde çalışan işçiler, ev kadınları, öğrenciler ve serbest meslek sahipleri de harekete katıldı. Birçok fabrikada grev komiteleri oluşturuldu ve serbest seçimler, polis maaşlarında kesinti, hükümetin istifası ve mahkumların serbest bırakılması gibi hem maddi hem de oldukça siyasi talepleri içeren daha kapsamlı talep listeleri hazırlandı. 

Yetkililerden devraldıkları gaz ve elektrik kaynaklarını organize ettiler. Halle ve Leipzig’de olduğu gibi radyo istasyonlarını ve matbaaları işgal ettiler. Bitterfeld’de, Merkez Grev Komitesi “sözde Alman demokratik hükümetine” bir telgraf göndererek istifasını ve “ilerici işçilerden oluşan geçici bir hükümet kurulmasını” talep etti. Her yerde cezaevleri basıldı ve Magdeburg ve Bitterfeld’de siyasi tutuklular serbest bırakıldı. Görlitz’de kalabalık bir Halk Hükümeti Komitesi ve silahsız bir işçi milisi oluşturdu. 

Tüm bunlar rejimin temellerinin sorgulanmasına yol açtı. Ancak işyerlerindeki SED hücreleri genel olarak dağıtılmış ve yerlerine yeni örgütlenme biçimleri getirilmiş olsa da, işçi komitelerini birleştirecek ve SED rejimine alternatif bir karşı güç oluşturacak bir liderlik yoktu. Dahası, sadece doğu bölgesinde izole edilen hareket kazanamazdı. Grevin zaferinin koşullarından biri de Batı Berlin ve Batı Almanya’ya yayılmasıydı. Bu yönde girişimlerde bulunuldu ama başarısız oldular. Er ya da geç, Sovyet işgal güçleri müdahale edecekti!

Sovyet tankları ve müttefikleri 

16 Haziran Perşembe günü saat 13:00’te Sovyet komutanlığı kuşatma durumu ilan etti. 17 Haziran’da 25.000’den fazla Sovyet askeri ve yüzlerce tank Berlin’e girdi ve sıkıyönetim ilan edildi. Olağanüstü hal 11 Temmuz’a kadar sürdü. Birçoğu sokaklarda vurularak öldürülen işçiler olmak üzere yüzden fazla insan öldü ve yüzlercesi yaralandı. On binlerce grevci tutuklandı ve mahkemeye çıkarıldı. Bazıları idam edildi, bazıları ise ömür boyu hapse mahkum edildi. Berlin’de, yabancı bir istihbarat servisi için çalışmakla suçlanan işsiz elektrikçi Willy Göttling ibret olsun diye kurşuna dizildi. Doğu Almanya’nın her yerinde baskı yaygındı.

Sovyet ordusunun müdahalesi olmasaydı rejim çökmüş olacaktı. Askeri açıdan bakıldığında rejimi destekleyen güçler zayıftı. Kışlalardaki birkaç polis alayı, birkaç öğrenci ve 16 Haziran akşamı rejimi desteklemek için gösteri yapan FDJ (Freie Deutsche Jugend) üyesi birkaç bin genç komünist. Emperyalist ülkeler duygulanmış gibi davrandılar, aslında Alman proletaryasının yenildiğini görmekten mutluydular. Fransız Stalinistlerine gelince, L’Humanité‘de DAC hükümetinin “Batılı güçler tarafından gerçekleştirilen bir darbe” teorisini benimsediler ve grevci işçileri “yabancı güçlerin emrindeki faşist provokatörler” olarak tanımladılar…

Sonuç olarak

Temmuz 1953’te Mandel işçi ayaklanmasını “1923’ten bu yana Alman proletaryasının en önemli devrimci eylemi” olarak tanımladı. Bu bir gerçektir: tek bir günde elde edilen mücadelecilik düzeyi o zamandan beri eşitlenememiştir. Hiçbir önemli mücadele 1953 ve 1989 yılları arasında bunu geçemedi. Alman proletaryası 17 Haziran’ı tekrarlama umudunu uzun süre korudu, ancak hareketin bastırılması güvenlik devletini güçlendirdi ve kolektif direniş kapasitesini zayıflattı. SED’e ait olmayan ve Spartakist gelenekleri taşıyan işçi hareketi sonunda dağıldı. Her şeye rağmen Haziran ayaklanması, radikal doğası ve Doğu Almanya’nın tamamına yayılması nedeniyle, çok geniş bir alana yayılan örnek bir hareket oldu. Doğu Avrupa’daki rejimlere karşı bir dizi isyanın kurucu eylemiydi. Polonya’da 1956 ve 1980’de, Macaristan’da 1956’da ve Çekoslovakya’da 1968’de meydana gelen ayaklanmaları ateşleyen kıvılcımdı. 

Çeviri: İmdat Freni

Dördüncü Enternasyonal’in Uzun Yürüyüşü – Jean-Paul Salles

Bu incelemede tarihçi Jean-Paul Salles (Ligue Communiste Révolutionnaire’in tarihinin yazarı)[1]) “Pour une histoire de la Quatrième Internationale” adlı kitabında Livio Maitan’ın (1923-2004) siyasi güzergahını ve kolektif anlatısını inceliyor. “Itinéraire d’un communiste critique” başlıklı kitabı yakın zamanda La Brèche tarafından yayınlandı. Livio Maitan İtalyan Troçkist bir militan ve Dördüncü Enternasyonal’in (bazen “Birleşik Sekreterlik” olarak da adlandırılır) ana liderlerinden biriydi.

Salles, Dördüncü Enternasyonal’in tarihinin (kuruluşundan 1990’lara kadar) bize aynı zamanda “sosyalizm ya da barbarlık” pusulasıyla dünyanın dört bir yanına yayılmış birkaç bin militanın mücadelelerini, şüphelerini, zaferlerini, direnişlerini ve zorluklarını anlattığına işaret ediyor.

***

Ekleriyle (militanların kısa biyografileri, Enternasyonal’in belirli bölümleri hakkında özet monografiler, kongre listeleri, kısaltmalar ve indeksler), örgütün doğuşunu veya savaşı ele almamasına rağmen, bu çalışma bir toplamadır. Yazar kronolojik bir sırayla ilerleyerek ilk bölümü 1947-1974 yıllarına, sonraki sayfaları ise 1975-1995 yıllarına ayırmıştır. Bu, büyük ölçüde alıntı yapılan metinlere ve aynı zamanda hafızasına dayanan, ancak her zaman hakkında konuştuğu kişilere nezaketle yaklaşan bir katılımcı tarafından yazılmış bir tarih. Ve büyük bir gezgin olarak, bazen çok uzak ülkelerdeki Troçkist örgütlerin ve militanların özgünlüklerini keşfettiğinde yaşadığı şaşkınlığı ve duyguyu bizden saklamıyor. Ve bir yargıya varmadan önce bağlama bakıyor. Rodolphe Prager tarafından 1989’da yayınlanan Dördüncü Enternasyonal (DE) Kongreleri‘nin 4. cildine yazdığı önsözde Maitan, DE’nin doğuşunda kendisinden öncekiler kadar elverişli başlangıç koşullarına sahip olmadığını hatırlatıyordu. Üçüncü Enternasyonal (KE) Sovyet devletine, İkincisi sosyal-demokrat kitle örgütlerine ve Birincisi (AIT) İngiliz Sendikalarına dayanabiliyordu. DE bir aygıttan ve maddi bir tabandan yoksundu. Bu istikrarsız durumun bir işareti olarak, 1938’deki kuruluş kongresi Paris bölgesindeki Rosmer’in evinde yapıldı. 3. kongresi de Paris bölgesinde bir villada (16-25 Ağustos 1951) ve bunu takip eden yürütme oturumu Şubat 1952’de La Ciotat’da, Michel Pablo tarafından sağlanan arkadaşı Daniel Guérin’in evinde yapıldı. Benzer şekilde, Maitan bize SWP’nin aylık katkısının -bir gazetenin sayfalarına gönderilen 50 dolarlık bir not- küçümseyici olduğunu söylüyor. Oysa Amerikan partisi o dönemde en büyük Troçkist örgüttü.

Livio Maitan şöyle yazıyor:

“DE uzun yıllar boyunca hiçbir aygıt ya da maddi temele dayanmaksızın yalnızca militanlarının fikir birlikteliğine dayanıyordu.”

Ve ekliyor:

Bu, “zayıflığımızın ve tüm zorluklarımızın temel nedenlerinden biri buydu“.

Dahası, DE’nin bir seksiyonu olan Devrimci İşçi Partisi’nin (POR) erken bir aşamada aralarında iyice yerleştiği Bolivyalı madencileri ve DE’nin Avrupa seksiyonlarında ve Amerika Birleşik Devletleri’nde sayıca çok olan entelektüelleri nasıl ikna edebilirdik? 1964’te Bolivya maden merkezlerini ziyaret,

Yoldaşlarımın yoksul evlerinde kalırken, madencilerin ve ailelerinin içinde yaşadıkları insanlık dışı koşulları, aynı zamanda mücadeleci ruhlarını koruyarak kendi gözlerimle görebildim ” (s.171).

1970’lerde Daniel Bensaïd, uluslararası çoğunluk ile esasen Amerikalı olan azınlığı karşı karşıya getiren uluslararası tartışmayla ilgili ilk deneyimlerinde, “Bu bir kültürel temel farkıdır” diye net bir açıklama yapmıştı. Maitan’ın bize aktardığına göre Hugo Blanco da kendi üslubuyla eklemişti: “Esa súbtil dialectica europea no les cabe en sus cabezas de gringos” (“Bu ince Avrupa diyalektiği onların gringo kafasına girmiyor”). Juan Posadas’a gelince, 1961’deki bölünmeden kısa bir süre önce DE liderliğini “vahşilere, Latin Amerika yerlilerine” küçümseyerek davrandıkları için eleştirdi (s.128). Livio Maitan 1959’da Seylan’ı ilk kez ziyaret ettiğinde, LSSP’nin (Lanka Sama Samaja Partisi) MK’sının iki üyesinin Budist rahipler olduğunu öğrenince şaşırmıştı. Ayrıca, Colombo’lu bir avukat ve LSSP lideri olan Colvin da Silva’nın ofisine meyve, sebze ve çiftlik hayvanları getiren düzinelerce seçmen görünce şaşırmış ve Colvin ona her yıl yaklaşık 200 düğüne katılmak zorunda olduğunu söylediğinde daha da şaşırmıştır. LSSP’nin bir başka özelliği de üye sayısının hiçbir zaman bini geçmemesine rağmen seçimlerde birkaç yüz bin oy almasıydı.

Ancak Dördüncü Enternasyonal’in ilerlemesini yavaşlatan ya da felç eden sadece kültürel farklılıklar değildi. Pek çok militan, Mao’nun iktidara gelmesinden sadece birkaç ay önce onun zaferinden habersiz olan Çinli yoldaşlarının körlüğü karşısında travma geçirdi. Ancak Çin’de, ÇKP’nin kurucularından ve 1929’da Çin’deki Sol Muhalefetin yaratıcısı olan Chen Duxiu’nun (1879-1942) girişimiyle kurulan Devrimci Komünist Parti (RCP) adında bir DE seksiyonu vardı. ÇKP’nin eski bir üyesi ve Troçkist olan eski bir BP üyesi olan ve 1951’de DE’nin 3e kongresine katılan Peng Shuzhi’ye (1895-1983) gelince, kendisinin ve yoldaşlarının hiç de öngörmediği bu büyük olay hakkında karışık bir açıklama yaptı (s.64). Çin ile ilgili karar bu hayal kırıklığına uğramış cümle ile sona eriyordu:

Troçkizm 20 yılı aşkın bir süredir her zaman devrimci bir çizgiyi savundu, ancak bugün gerçeklerle yüz yüze geldiğimizde, gözlerimizin önünde gelişen bir devrimi fark edemedik: böylece büyük bir tarihsel fırsatı kaybettik” (not 53, sayfa 65).

Bir başka metinde Maitan “sekter ve mekanik anti-Stalinizm”den ve bunun Çin’de yol açtığı felaketten bahsetmektedir (T.4, a.g.e., s.44).

Michel Pablo, Ernest Mandel ve Pierre Frank’ın hareketlerinin hem işçi sınıfı hem de örgütleri karşısındaki marjinal konumundan neden kurtulmak istediklerini anlamak kolaydır. Mandel bir BI’da (Mart 1951) şöyle diyordu:

Her ülkedeki kitle hareketinin bir parçası olmalı ve bu hareketleri uluslararası ölçekte koordine etmeliyiz“.

Ve Pablo, “antrizm”in ne olacağını tanımlamaya başladığı ünlü metinlerinden biri olan Où allons-nous? (BI, Ocak 1951)’da daha nettir:

İşçi sınıfının KP’leri takip ettiği ülkelerde, temel görevimiz […] bu akımların saflarında devrimci bir farklılaşma yaratmak için sabırlı, metodik ve uzun vadeli bir çalışma yürütmektir“.

Aynı şeyin Çin için de geçerli olduğunu ekliyor,

Zaferinden sonra KP’ye saldırmaya devam etmemeli, ona eleştirel destek vermeli, işçi hareketinin komünist bir eğilimi olarak varlığımızı talep etmeliydik” (T.4, a.g.e., s.27-47).

Antrizm DE saflarında oybirliği sağlamaktan uzaktı. Fransız militanların çoğunluğu 8. kongresinde (1952) DE’den ayrıldı. Bunlar çoğunlukla, kısa süre önce kendilerini “Hitler-Troçkistleri” olarak tanımlayan bir KP’ye, işletmelerdee KP üyeliği için nasıl başvurabileceklerini anlayamayan işçi militanlardı. Bu militanlara (çoğunluktaki DE) Amerikan SWP’sindeki muhalifler de katıldı, ancak dünya ölçeğinde azınlıktaydılar. Fransa’da azınlıktaki PCI, çoğunluktaki PCI tarafından desteklenen MNA yerine Cezayir FLN’sinin mücadelesini desteklemeyi seçerek güçlerini yeniden oluşturdu. Ve antristi strateji UEC’de iyi sonuçlar verdi. 1966’da dışlanan Alain Krivine ve öğrenci yoldaşları ertesi yıl 150 militanla JCR’yi kurdular, oysa 1953’te azınlıktaki DE’nin genellikle sadece 50 militanı vardı. Mayıs 1968 olayları sırasında JCR’nin oynadığı önemli rol, bu Troçkist akımın Fransa’da kenar mahallelerden ortaya çıkmasını ve sadece İsviçre (LMR) ve İspanya’da (LCR-EtaVI) değil, aynı zamanda çoğu Avrupa ülkesinde (İtalya, Almanya, Belçika, İsveç, Danimarka, Büyük Britanya, İrlanda, Çekoslovakya ve hatta Lüksemburg) seksiyonlarının kurulmasına veya güçlendirilmesine yol açmasını sağladı. Bu gruplardan delegasyonlar 16 Mayıs 1971’de Komün’ün yüzüncü yıldönümünü kutlamak üzere Fransız yoldaşlarıyla birlikte Père Lachaise’deki Mur des Fédérés’e doğru yürüyüşe geçti. Şaşkınlık içindeki basın bu gruplara 30.000 gösterici atfetmiştir ki bu rakam tarihçi Madeleine Rebérioux tarafından Les Lieux de Mémoire‘a (t.1, s.553) yaptığı katkıda tekrarlanmıştır.

DE’nin bu güçlenmesi uyumlu bir yükseliş eğrisi izlemedi. Haziran 1963’te Roma’da düzenlenen 7. Yeniden Birleşme denilen Kongresi’nin Amerikan SWP’sini ve bazı küçük örgütleri bir araya getirdiği doğrudur, ancak 1962’de Arjantinli Posadas DE’yi birkaç düzine Latin Amerikalı militanla terk etmişti ve bazı tehlikeli girişimleri Troçkizm davasına ciddi zarar verdi. Maitan’ın değerlendirmesi nettir. Bu durumu kınıyor:

Bu, “stratejik olduğu kadar taktiksel konularda da herhangi bir farklılığın ölüm kalım meselesi olarak görülme eğiliminde olduğu örgütsel bir sekterliktir” (s.137).

Daha ciddi olanı ise Pablo’nun 1965’te ayrılmasıydı. Pablo 15 yıl boyunca DE’nin ana liderliğini yapmıştı. Maitan, “DE’nin merkezine “sömürge devrimini” koymamasına katlanamıyordu” diye yazıyordu. Bir noktada DE’nin merkezinin (Uluslararası Sekreterlik ve daha sonra Birleşik Sekreterlik) Avrupa’dan Cezayir’e taşınmasını önermemiş miydi? Ayrıca Maitan’ın “LSSP’nin sürüklenişi” (s. 162) üzerine yazdığı uzun makale de bu şaşırtıcı örgüte ışık tutmaktadır (s. 188-204).

Ancak Latin Amerika kısa süre sonra tekrar odak noktası haline geldi. 9. dünya kongresinde (1969) çoğunluk gerilla savaşına öncelik verme kararı aldı. Küba devriminin başarısından on yıl sonra, bu kez söz konusu olan Çin’de olduğu gibi bir devrim fırsatının elimizden kaçmasına izin vermemekti. Ancak bu karar zamana karşı -Che 1967’de öldürülmüştü- ve Amerikan SWP’sinin güçlü muhalefetine rağmen alınmıştı. DE’nin bir kolu olan Arjantin PRT (Devrimci İşçi Partisi) 1970 yılında ERP’yi (Halkın Devrimci Ordusu) kurdu. Bu örgütün eylemleri insan hayatına mal oldu. Ve örgütün lideri Mario Santucho, DE’den daha fazla maddi destek alamamanın hayal kırıklığıyla, Temmuz 1976’da ordu tarafından öldürülmeden önce oldukça hızlı bir şekilde örgütten ayrıldı. Eşi Ana Maria Villareal, 22 Ağustos 1972’de Trelew havaalanında bir kaçış girişimi sırasında 10 PRT-ERP yoldaşı ve 5 Montoneros (sol kanat Peronist) militanıyla birlikte öldürülmüştü. Diğer Troçkist örgüt PRT-La Verdad’a (Nahuel Moreno) gelince, silahlı mücadele tercihini paylaşmadı ve militanlarını sendikalara yatırarak ve seçimlere katılarak yasal manevra alanından yararlanmaya çalıştı, ancak militanlarının hapsedilmesinden ve öldürülmesinden kaçınamadı. Uluslararası düzeyde bir bölünmeden kaçınılmış olsa da, IMT (Uluslararası Çoğunluk Eğilimi) ile TLT (Troçkist Leninist Eğilim) arasında “ulusal düzeydeki kırılmaların üstesinden gelmeye pek elverişli olmayan” güçlü bir muhalefet kaldı (s. 303). Maitan bir özeleştiri taslağı çizer:

Volontarizm günahını işlediğimizi”, ancak “isteklerimizden ya da salt yanılsamalardan değil, mevcut durumların ve gerçek potansiyelin analizinden yola çıktığımızı” söylemeye devam ediyor (s. 309).

Ve sonuç olarak:

Sonuçta, iyi bir iradecilik dozu olmadan, bir örgütün ve devrimci hareketlerin inşasını üstlenmek ve kendini uzun vadeli mücadelelere ve aynı zamanda günlük ve uzun vadede yorucu mücadelelere adamak çok zordur“.

Bununla birlikte, Maitan’a göre birçok Troçkist örgüt büyük kusurlar nedeniyle engellenmektedir. Bunlardan ikisini görüyor. Bunlardan ilki, özellikle Latin Amerika’da belirgin olan “dikeyci” yöntemlerin ve hatta “bazı zamanlarda merkeziyetçi ve Bonapartist bir eğilimin” kullanılmasıdır. İkinci eksiklik ise esasen Amerikan SWP’sinin bir özelliği olan ve özellikle de on yıllar boyunca SWP’nin liderliğini yapmış olan James Cannon’un (1890-1974) güçlü kişiliğinde modellenen “rehber seksiyon” fikriydi. Elbette LCR’yi de es geçmemiştir. “Aceleci ve şematik analizlerini” ve 21 Haziran 1973 ile ilgili olarak “maceracı olmasa da” solcu eğilimlerini eleştiriyor, ancak hiçbir zaman “bir rehber seksiyon” olmaya ya da onun gibi davranmaya çalışmadığını iddia ediyor. Yine de, bir LCR militanı olan Dante, Allende’nin Şili’sine sığınan PRT-ERP Kızıl Fraksiyonu militanlarının, liderliğe ve örgütün çoğunluğuna nüfuz eden militarist kültürden uzak, olağan Troçkist standartlara uygun siyasi temeller üzerinde örgütlenmelerine ve gelişmelerine yardımcı olmak için Şili’de Santiago’ya gönderilmiş gibi görünüyor. LCR liderliğine yazdığı 21 Eylül 1972 tarihli bir mektupta, “utanç verici eski Troçkizmin en berbat merkezcilikle doğuşundan doğan […] canavarca bir parti” keşfetmekten duyduğu şaşkınlığı dile getirdi. Paris’teki hücresine dönmek için sabırsızlandığını yazarak bitirdi ve sonunda, “LCR gerçekten de dünyadaki en iyi şey, açık ara” diye ekledi (Özel arşivler). Homojen bir dünya devrimci partisi inşa etmek kesinlikle çok zordu.

DE örgütleri arasındaki bu uyumsuzlukların ciddi sonuçları olacaktı. Livio Maitan, 1980’lerin başından itibaren SWP’de “Küba liderliğine karşı neredeyse eleştirel olmayan bir adaptasyon” eğilimine dikkat çekiyor: sadece SWP değil, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada’daki Troçkist örgütler de, büyük sanayileşmiş ülkelerdeki işçi sınıflarının durgunluğundan umutsuzluğa kapılarak, “Kastro, Sandinizm ve diğer devrimci akımlarla birlikte yeni bir devrimci Enternasyonal yaratma – hayali – umuduyla” (s. 435) kendilerini DE’den uzaklaştırma sürecindeydiler. Claude Jacquin (Gabriel) ve ardından Penny Duggan’ın gözetiminde sadece Avrupa’dan değil, ABD, Japonya, Batı Hint Adaları, Bolivya ve Sri Lanka’dan da yüzlerce genci bir araya getiren Yaz Gençlik Kamplarının başarısına rağmen, ayrışma güçleri iş başındaydı. Ocak 1985’teki Dünya Kongresinden kısa bir süre sonra Avustralya SWP’si DE’den ayrılma kararını açıkladı, bunu birkaç yıl sonra Amerikan SWP’si izledi. Amerikan partisi kararını uluslararası liderliğe gönderdiği bir mektupla duyurdu. 10 Haziran 1990 tarihli mektup 5 Ekim’den itibaren yayınlanacaktı. Maitan yine farklı örgütsel konseptleri ve fikirleri tartışmaya olan ilginin azaldığını vurguluyordu:

Amerikalılar, mevcut farklılıkları diğerlerine duyurmadan önce her zaman yönetici grubun üyeleri arasında anlaşma aramışlardır” (s. 462).

O andan itibaren Fransız LCR’nin Dördüncü Enternasyonal içindeki ağırlığı arttı. Belki biraz daha aralıklı olsa da kongreler devam etti. On beşinci ile on altıncı (2003 ve 2010) ve on altıncı ile on yedinci Dünya Kongresini (2010 ve 2018) birbirinden sekiz yıl ayırdı. Ancak Stalinist devletlerin çöküşü, kapitalist sistemin mutasyonu ve çevresel acil durumun damgasını vurduğu bir gezegenin evrimi üzerine düşünme ihtiyacı her zaman mevcuttur. Livio Maitan, DE’nin bu tamamlanmamış tarihinin sonunda -çalışmasını 1995’te durdurdu- küresel anti-kapitalist mücadelenin bu biraz Promethean projesinin “milliyetçi, etnik, ırksal veya dini geri çekilme” ile yüzleşmek için her zamankinden daha gerekli olduğunu hissetti. Bir kez daha, sosyalizm ile barbarlık arasında bir alternatif yoktur.

*

Dördüncü Enternasyonal Yürütme Kurulu’nun sorumluluğunda yayınlanan Inprecor dergisi, 16 Eylül 2004 tarihinde 80 yaşında ölen Livio Maitan’a 498/499. sayısında (Ekim-Kasım 2004), 2002 yılında İtalyanca olarak yayınlanan La Strada Percorsa adlı anı kitabından alıntılara da yer vererek büyük bir saygı duruşunda bulundu.

İllüstrasyon: Diego Rivera’nın freski, Evrenin Denetleyicisi Olarak İnsan ya da Kavşaktaki İnsan, 1934.

Notlar

[1] Jean Paul Salles, La Ligue communiste révolutionnaire (1968-1981). Instrument du Grand Soir ou lieu d’apprentissage? Rennes, PUR, 2005.

Kaynak: Contretemps

Çev: Rıfat Hasret

L. Maitan: “Gramsci ile devrimci Marksizm çok geniş bir yakınlaşma vardır”

Bandiera Rossa No. 3, Nisan 1987’den Livio Maitan ile yapılan röportaj

Ölümünden elli yıl sonra PCI, güncel siyaseti meşrulaştırmak için onun figürüne ve çalışmalarına atıfta bulunmayı giderek daha zor buluyor. Livio Maitan ile röportaj.

Ölümünün 50. yıldönümü vesilesiyle Gramsci’nin anılması hakkında ne düşünüyorsunuz?

Belli ki değerlendirme yapmak için henüz çok erken. Bizi tehdit eden tonlarca basılı kâğıt arasından işçi hareketinin bu büyük figürünü anlamaya yarayacak ciddi bir şey çıkacak mı, yoksa bunun yerine Gramsci’yi güncel ideolojik ve siyasi, hatta propagandif ihtiyaçlar ışığında yeniden okuma eğilimi mi hâkim olacak, göreceğiz.

En azından PCI {İtalyan Komünist Partisi} söz konusu olduğunda, başlangıç hiç de iç açıcı değildi. Alessandro Natta’nın L’Unità’daki (18 Ocak) röportajına atıfta bulunuyorum; bu röportajda iktidarın fethi gibi hayati bir soruna ilişkin Gramscici ve Leninist anlayışlara en azından sıradan göndermeler vardı. 1950’lerde Quaderni‘nin Gramsci’sinin PCI’ın savaş sonrası neo-reformist stratejisini öngördüğünü gösterme eğiliminde olan bir Gramsci okumamız vardı. Şimdi Natta bu öngörüleri Ordine Nuovo‘nun bazı yazılarında bile bulduğunu iddia ediyor. Fanteziye mi hayran kalsam yoksa daha fazla sinirlensem mi bilemiyorum…

Ancak Natta, Gramsci’nin kavramlarının PCI’ın mevcut kavramları olmadığını da söylüyor.

Elbette. PCI liderleri ve entelektüelleri geçmişte olduğundan daha da fazla bir çelişkiden kaçamıyorlar. Bir dizi bariz nedenden ötürü Gramsci’yi haklı çıkarmaya devam etmeleri gerekiyor, ancak aynı anda hem var olmayan bir sürekliliği sic et özentisizliği yeniden teyit etmenin imkansızlığı nedeniyle hem de Gramsci’ye atıfta bulunmanın “Avrupa solu” ile ünlü entegrasyonla çelişkili görünmesini önlemek için kendilerine mesafe koymaları gerekiyor. Bu durum Natta’nın neden bir yandan utanmadan 1920 tarihli bir Gramsci metnini zorladığını, diğer yandan da açıkça “Gramsci’de bizim olmayan bir parti anlayışı vardır” dediğini ve Gramsci’yi “köktencilikle” damgaladığını açıklamaktadır. Sonuç olarak, Gramsci’nin düşüncesinin neden hala geçerli olduğunu bize açıklamak istediğinde, PCI sekreteri ya jenerikte kalıyor – belirsiz bir jenerik çünkü farklı yorumlara açık – (“Gramsci’den sosyalist geleneğin ve demokratik düşüncenin mirasçısı olma dürtüsü geliyor”) ya da en umutsuz banalliğe düşüyor (“Yenilikte daha fazla cesarete sahip olmak için Gramsci’ye bakıyoruz. Önemli olan onun yöntemidir: Etkilenen gerçekliği temel almak ve tüm doktrinerliğe karşı savaşmak”).

Natta, Mario Spinella’nın bir makalesinden alıntı yapacak olursak, ‘Gramsci’nin düşüncesi ile PCI’ın bugünkü net Avrupacı vurgusu arasında bir bağlantı olduğunu kuvvetle vurgulardı…’.

Spinella’nın noterellasını okudum (l’Unità, 22 Ocak tarihli Lombardiya eki). Gramsci’nin enternasyonalist perspektifi, Rusya’da meydana gelen devrimci kopuşun daha ileri bir gelişimi olarak sosyalist devrimin, terimin gebe anlamında, Avrupa düzeyine genişletilmesini gerektiriyordu. PCI, AET ve NATO’nun Avrupa’sı içindir, yani mevcut kapitalist sisteme tamamen gömülüdür. Herhangi bir paralellik grotesk bir mistifikasyondur ve Spinella gibi bir entelektüelin kendisini bu zemine yerleştirmesi şaşırtıcıdır.

Yani Gramsci ile mevcut PCI arasında bir süreklilik olmadığını mı düşünüyorsunuz?

Bana artık herhangi bir süreklilik olmadığı açık görünüyor. Livorno bölünmesinin bir hata olduğu, Lenin ve Üçüncü Enternasyonal tarafından sosyal demokrasinin mahkum edilmesinin bir hata olduğu, devrimin artık mümkün olmadığı iddia edilebilir. – Bu tezi açıkça reddediyoruz – ama en büyük hayal gücüyle bile Natta’nın PCI’ı ile Gramsci’nin zamanındaki PCI arasında gerçek bir bağ kurulamaz. Daha da ileri gideceğim: Natta’nın artık kabul edemeyeceği şey Togliatti’nin kendisinin önemli bir kısmıdır. Örneğin, Togliatti’nin Ocak 1958’de Gramsci çalışmaları konferansında sunduğu rapor birçok önemli açıdan yeniden okunur ve yakın dönemde PCI militanları tarafından Gramsci üzerine yazılanlarla karşılaştırılırsa, partinin burjuva toplumunun sosyo-ekonomik ve kurumsal dokusuyla giderek daha organik bir şekilde bütünleştiği otuz yıllık bir dönemde izlediği tüm yol ölçülebilir.

Natta, Quaderni’yi yayınlama kararından dolayı Togliatti’yi över.

Togliatti’yi tamamen bir kenara atamayacağı açıktır. Ancak Natta, bu sözde erdem konusunda, Togliatti’nin Quaderni’yi yayınlamak için çok acele etmediğini, Gramsci’nin Ordine Nuovo‘daki yazılarının ancak 1954’te, yani Faşizmin çöküşünden yaklaşık on yıl sonra yeniden yayınlandığını ve ilk baskıların utanç verici bir sansür içerdiğini unutmuş görünüyor. Bunun dışında, söylenmeden geçilen bir ‘seçim’ neden değerli olsun ki? Gramsci gibi bir adamın eserinin partiden, işçi hareketinden ve herkesten saklanması düşünülebilir miydi?

Ya Berlinguer?

Berlinguer PCI’ın mevcut gelişimine büyük katkıda bulunmuştur. Ancak Berlinguer, sosyal demokrasi karşısında komünist kimliği kendi tarzında da olsa yeniden teyit etmekle ilgilenmeye devam ederken, Natta, Napolitano, Occhetto vb. bu kimliği zayıflatmak ve sulandırmakla, farklılıklardan çok yakınlaşmaları öne çıkarmakla ilgilenmişlerdir.

Gramsci’de Troçki’nin pozisyonlarını eleştiren pasajlara defalarca rastlanır ve Natta’nın da hatırlattığı gibi, Ekim 1926’da PCUS merkez komitesine yazdığı ünlü mektupta özellikle muhalifleri eleştirir.

Bu konudaki görüşlerimi daha 1958 Gramsci konferansında dile getirmiştim. Şu anda üzerinde çalıştığım genel bir Gramsci değerlendirmesinde bu konuya tekrar döneceğim. Gramsci’nin polemiğinin büyük ölçüde, hakkında sadece çok kısmi bir bilgiye sahip olduğu Troçki’nin gerçek konumlarıyla ilgili olmadığına inanıyorum. Bununla birlikte, Gramsci’nin eleştirisinin yaklaşımı ve üslubu ile KP ve bürokratlaşmış Enternasyonal tarafından Togliatti’nin aktif katılımıyla yürütülen karalama ve yok etme kampanyasının yaklaşımı ve üslubu arasında bir uçurum olduğunu vurgulamak gerekir. Öte yandan, Gramsci aynı fikirde olmamakla birlikte, Muhalefetin bazı kaygılarının temelini kabul etmiştir. Diğer şeylerin yanı sıra, Stalinist yönetici gruba oportünist bir uyum sağlama tavrını çoktan benimsemiş olan Togliatti’nin, PCI’nin 1964’e kadar yayınlamadığı 1926 tarihli mektubu esas olarak kendi iradesiyle reddetmesi önemlidir.

Bu vesileyle bir hususu belirtmek isterim: SBKP MK’sına yazılan mektup İtalya’da ilk kez Bandiera rossa tarafından Ocak 1956’da, yani PCI’ın yayınlamasından sekiz yıl önce yayınlanmıştır. Giuseppe Fiori, Vita di Antonio Gramsci adlı değerli eserinde, Fransa’da Tasca tarafından yapılan yayından haklı olarak bahsettikten sonra, yanlışlıkla İtalya’da ilk yayının Eugenio Reale’nin Corrispondenza socialista adlı dergisinde yapıldığını ve bu derginin mektubu aslında Aralık 1958’de, yani Bandiera rossa’dan sonra yayınladığını öne sürmektedir.

Gramsci’nin 1930’ların başındaki pozisyonları hakkında ne düşünüyorsunuz?

Bu konuda tartışılacak çok az şey vardır. En Togliatti yanlısı tarihçiler bile Gramsci’nin o dönemde Komünist Parti’nin ve PCI’nin politikasına yönelik Sol Muhalefet’in eleştirisiyle aynı yönde eleştirel yargılar dile getirdiğini kabul etmek zorunda kalmıştır. Gramsci’nin Troçki’nin pozisyonları hakkında ne ölçüde bilgi sahibi olduğunu söylemek zordur. Her halükarda Gramsci, Togliatti ve arkadaşlarının dayattığı sekter ve maceracı dönüşe karşı olan “üçlünün”, yani PCI liderlerinin, daha sonra Troçkist militanların, Tresso, Leonetti ve Ravazzoli’nin aldığı pozisyonlarla özünde hemfikirdi.

Sizce birden fazla Gramsci olduğu söylenebilir mi?

Hazırladığım makalede, bana oldukça açık görünen bir seçime göre dört dönemi inceliyorum: 1919-1922 yıllarının Gramsci’si, yani Ordine Nuovo ve İtalya komünist partisinin kuruluş dönemi; Lyon Tezleri’nin, Güney sorunu üzerine notların ve SBKP MK’sına mektubun yazarı olan, faşizmin gelişi ile tutuklanması arasındaki dönemin Gramsci’si; hapishanede “dönüşü” eleştiren Gramsci; Quaderni‘nin Gramsci’si. Farklılıklar olduğu tartışmaya açıktır ve bize öyle geliyor ki, özellikle Gramsci’nin Bolşevikleşme olarak adlandırılan ve gerçekte komünist partilerin bürokratikleşmesinin bir başlangıcı olan süreçteki tutumu eleştirel bir değerlendirmeyi hak etmektedir. Ancak genel olarak ve temel konularda, yalnızca düşüncesinin ilerleyen olgunlaşmasından değil, aynı zamanda farklı durumlardan ve kişisel olarak İtalyan ve uluslararası işçi hareketine yapabileceği katkıya ilişkin farklı seçimlerden kaynaklanan farklılıkların ötesinde, yalnızca bir Gramsci olduğunu düşünüyorum.

Genel bir değerlendirme yapabilir misiniz?

Biraz telgraf gibi: temel sorularda – Marksizme bütünüyle bağlılık, kapitalist toplumun radikal eleştirisi, devletin doğası, devrimci bir kopuş perspektifinde işçi hareketinin stratejisi, parti anlayışı, geçiş toplumu üzerine düşünceler, işçi hareketinin tarihsel hedefleri – Gramsci’de değişmeyen organik bir vizyon vardır. Bence tüm bu temel noktalarda Gramsci ile devrimci Marksizm arasında tam bir çakışma olmasa da çok geniş bir yakınlaşma vardır.

Gramsci’nin Troçki’ye yönelik eleştirilerini unutuyor ya da hafife mi alıyorsunuz?

Gramsci’nin Sol Muhalefet’in yanında yer almadığından daha önce bahsetmiştim. Bazı sayfalarda Stalin’in yaklaşımını idealize etmeden haklı çıkarır gibi görünmektedir. Ancak kendimize sormamız gereken soru şudur: yüzyılın başından günümüze kadar uluslararası işçi hareketinin çeşitli akımlarını – klasik reformizm, Kautskizm, Luxemburgizm, Avusturya Marksizmi, 1930’ların merkezciliği, Titoizm, Maoizm, Castroculuk ya da Guevarizm, Avrokomünizm, neo-reformizm, Troçkizm ya da devrimci Marksizm – göz önünde bulundurursak, Gramsci bu akımlardan hangisine en çok yakınlık duymaktadır?

Cevap çok açık. Antonio Gramsci’nin mirasına sahip çıkabilecek ve çıkmak zorunda olan her şeyden önce biz devrimci Marksistleriz.

Çeviri: İmdat Freni

Livio Maitan: İtalyan Marksizminin Unutulmuş Bir Devi – Enzo Traverso

Livio Maitan, mücadeleleri ve fedakârlıklarıyla yirminci yüzyıl tarihinde derin izler bırakan profesyonel devrimcilerin kayıp dünyasına aitti. Tarihçi Enzo Traverso, İtalyan solunun en yaratıcı militan-entelektüellerinden birine saygı duruşunda bulunuyor.

Bu yıl İtalyan Marksist Livio Maitan’ın doğumunun yüzüncü yıldönümü. Radikal solun önemli isimlerinden biri olan ve 2004 yılında hayatını kaybeden Maitan, yeni nesil siyasi aktivistler arasında neredeyse hiç tanınmıyor. Onun entelektüel ve siyasi yörüngesi, Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile 11 Eylül saldırıları arasında, 1990’larda sona eren bir ateş ve kan çağının tarihine aittir.

Maitan, 1940’lardan 1990’lara kadar elli yıl boyunca, Pierre Frank ve Ernest Mandel ile birlikte Troçkist Dördüncü Enternasyonal’in önde gelen isimlerinden biriydi. [Bkz. Troçkizmin Uzun Yürüyüşü, Yazın yay., 2019,  İmdat Freni]Yorulmak bilmeyen bir stratejist ve örgütçü olarak, Dördüncü Enternasyonal’in birçok önemli kararında çok etkili oldu -diğer liderlerinden daha az renkli ve gösterişli olmasına ve Tarık Ali’nin Dördüncü Enternasyonal hakkındaki hicivli romanı Redemption’da(Kefaret, Everest Yay.,1990) sadece kısa bir karakter olarak yer almasına rağmen.

Maitan, ülkesi İtalya’da radikal solun kamusal figürlerinden biriydi. Geçtiğimiz günlerde Roma’daki Ulusal Kütüphane’de düzenlenen bir konferansta onun mirası tartışıldı ve Fausto Bertinotti’den Luciana Castellina’ya kadar İtalyan solunun önde gelen birçok temsilcisi katıldı.

Maitan’ın doğumundan yüz yıl ve ölümünden neredeyse yirmi yıl sonra, mirası geriye dönük olarak düşünülmeyi hak ediyor. Bu geniş ufuk içinde bakıldığında, bana kendi zamanımızdan çok uzak görünüyor. O artık var olmayan bir dünyaya ait ve belki de tam da bu nedenle tarihsel bilincimiz için önemli.

Profesyonel Devrimciler

Livio Maitan, yirminci yüzyıl tarihine derin izler bırakan, birçok yönden kahramanca ve trajik olan asil bir figürü temsil ediyordu: profesyonel devrimci. Bu terimin tanımı üzerinde durmaya değer. Devrimciler yok olmadı: bugün hala aramızda olanlar var ve muhtemelen sayıları sanıldığından daha fazla. Ancak yirmi birinci yüzyılda devrimler yaşanmış olsa da, profesyonel devrimci figürü geçmişe aittir.

Küresel Güney’deki bazı ulusal kurtuluş hareketleri haricinde, profesyonel devrimciler artık iş bölümünün, siyasi partilerin ve kamusal alanın farklı bir şekilde yapılandırıldığı bir zamana aitler. Hepsinden önemlisi, devrimin bir beklenti ufku ya da Ernst Bloch’un diliyle, milyonlarca insanın zihinsel evrenine nüfuz etmiş somut, gerekli ve olası bir ütopya olduğu bir zamana aittirler.

Profesyonel devrimciler, devrimin sadece bağlı kalınacak ya da uğruna savaşılacak bir proje değil, bir yaşam biçimi -tüm varoluşlarını yönlendiren ve şekillendiren bir seçim- olduğu erkekler ve kadınlardı. Bu seçim, sorgulanabilecek, yeniden gözden geçirilebilecek veya düzeltilebilecek, ancak gerçekliği deneyimlemenin başlangıç noktasını oluşturan derin siyasi, kültürel ve ideolojik motivasyonlar anlamına geliyordu.

Bu devrimcilerin, misyon olarak siyaset ile meslek olarak siyaset arasındaki Weberyen dikotomiyi aşmış olduklarını söyleyebiliriz. Ancak profesyonel devrimciler için siyasetin bir “kariyer” yapma fırsatından başka bir şey olmadığını da eklemeliyiz. Bu, daha ziyade iyi maaşlı, saygın ve prestijli bir kariyerden tamamen feragat etmeyi ima eden bir seçimdi. Bir tür karşı toplumun parçası olmak için yapılan bir seçimdi.

Profesyonel devrimciler olmak, genellikle güvencesiz maddi koşullarda çok mütevazı bir şekilde yaşayacaklarını kabul etmek anlamına geliyordu. Hareketlerinin mali durumu kendilerine yetersiz bir maaş ödemeyi mümkün kılmadığında, bu kadın ve erkekler gazete ve dergilerde yazabilir, kitap çevirip düzenleyebilir ya da bazen Maitan’ın da yaptığı gibi üniversitelerde seminerler verebilirlerdi. Ancak bunlar profesyonel tercihler değil, devrime hazırlık olan ana faaliyetlerini yürütebilmelerine olanak sağlayan çıkarlardı.

Bu yaşam tercihi, bohemler ve keşişler arasında bir yerde, tam özgürlük ve en katı öz disiplin arasında, tüm geleneklerin reddi ve belirli bir çilecilik arasında bölünmüş karakterler yarattı. Max Weber Protestan çalışma ahlakını bir tür “iç-dünyevi” çilecilik olarak tanımlamıştır. Benzer bir etiğin profesyonel devrimciler arasında da var olduğuna inanıyorum. Hannah Arendt’in The Hidden Tradition (1943) adlı kitabında yazdığı gibi, isyancılar sefil oldukları için değil (savunacak bir mirasları olmamasına rağmen), bilinçli olarak marjinalliklerini kabul ettikleri için bilinçli “parya”lardı.

Bir Yaşam Biçimi

Maitan’ın en büyük meziyetlerinden biri, böyle bir marjinalliğin kaçınılmaz olarak uygulayıcılarını maruz bıraktığı sekterlik ve dogmatizm tehlikelerinden kaçınmasıydı. Kültür ve mizaç olarak, küçük tarikatların karizmatik liderlerinden tamamen farklıydı -devrimci hareketlerin, özellikle de Troçkist hareketin tarihini süsleyen bir bela. Aksine, onun kusuru kişisel hırslarını sınırlayan aşırı alçakgönüllülüğüydü.

Bu yaşam tercihinin sağlam bir ahlaki temele sahip olduğu açıktır. Bu, baskı ve adaletsizliğe karşı mücadele etmek için bir seçimdi; egemen olanın dünyayı değiştirebileceğine dair bir inançtı; insanoğlunun kendi kendini özgürleştirme kapasitesine dair bir bahisti. Devrim dünya çapında bir ufuk olduğu için, bu kadın ve erkekleri kozmopolitizme yöneltti.

Maitan bu geleneği somutlaştırdı. Dördüncü Enternasyonal’in bir lideri olarak, hayatının büyük bölümünü bir ülkeden diğerine seyahat etmeye, açık kongrelere ve gizli toplantılara katılmaya, dört kıtadan parti, hareket, sendika, grup ve küme liderleriyle tartışmaya adadı. Kitapları bu faaliyetin anlamlı bir kanıtıdır.

Bu özelliklerin birleşimi -kariyerin reddi ve sürekli güvencesizliğin sağlam inançlarla kabulü, güçlü bir ahlaki dürtü ve aşırı hareketlilik- profesyonel devrimcinin hayatının aynı zamanda uyumsuzluğun diğer yüzü olan fedakarlıklardan oluştuğunu gösterir. Her şeyden önce, normal bir hayattan feragat etmek.

Profesyonel devrimcilerin yaşamları, çoğu durumda, ataerkil bir toplumun toplumsal cinsiyet hiyerarşilerinden kaçamadı. Birçoğu, çocuk yetiştiren ya da düzenli işleri olan kadın partnerlerine güveniyordu.

Maitan bana çok utangaç olduğu özel hayatından hiç bahsetmedi. Otobiyografisi, La Strada percossa [Alınan Yol, 2002], tamamen politiktir ve sevgilerinden, arkadaşlarından ya da görünüşe göre bu yüzden onu kınayan çocuklarından neredeyse hiç bahsetmez. Bu da devrimi bir yaşam biçimi olarak seçmenin sonuçlarından biriydi.

Livio Maitan, Görsel: İmdat Freni

Peripheral Yayınları

Bu varoluşsal seçim kaçınılmaz olarak entelektüel hırslarına da yansıdı. Maitan ardında, ele aldığı konuların çeşitliliği ve analizlerinin özgünlüğü ve derinliği açısından çok zengin olan geniş bir çalışma bütünü bıraktı. Ancak bu tür analizler neredeyse her zaman Dördüncü Enternasyonal’in gazete ve dergilerinde ya da çevresinde ortaya çıkan yayınevlerinde kaldı.

Maitan ardında, ele aldığı konuların çeşitliliği ve analizlerinin özgünlüğü ve derinliği açısından çok zengin, geniş bir çalışma bütünü bırakmıştır. 

İtalya’da kamuoyu onu esasen Lev Troçki’nin çevirmeni ve popülerleştiricisi olarak tanıyordu. Klasik bir eğitime sahipti ve geniş bir kültüre sahipti ama çoğunlukla stratejik tartışmalara müdahale etmek ve siyasi polemikler çıkarmak, bir örgütü yönlendirmek veya siyasi önemi olan sorunları teorik olarak incelemek için yazıyordu. Kişisel ya da samimi bir entelektüel arzuyu tatmin etmek için bir makale yazmaya çalıştığını hiç sanmıyorum.

Bir parti adamı olarak, Ernest Mandel yada Daniel Bensaid gibi en yakın çalışma arkadaşlarınınki gibi iddialı teorik eserler yazmaya hiç kalkışmadı. Şahsen, Maitan’ın bu gönüllü fedakârlığına üzülüyorum. Bu büyük bir tevazu ve alçakgönüllülüğün yanı sıra muhtemelen belli bir siyasi miyopluğun da sonucuydu.

Troçkizmin İtalya’daki tarihi, daha sağlam bir tarihsel konum, siyasi tanım ve teorik detaylandırma bulmuş olsaydı farklı olabilirdi. İlk olarak Quaderni rossi (1961-66) dergisi ve Mario Tronti’nin İşçiler ve Sermaye, ardından da Toni Negri’nin daha sonraki çalışmalarıyla temelleri atılan operaismo’nun (“işçicilik”) teorik parlaklığına asla sahip olamadı. Maitan böyle bir görevi başarabilecek tek kişiydi, ancak önceliğin Troçki’nin eserlerini çevirmek ve yaymak olduğunu düşünüyordu.

Sonraki yıllarda Marksizmin krizi, Antonio Gramsci veya İtalyan Komünist Partisi’nin  (PCI) tarihi üzerine keskin müdahalelerini küçük yayıncılara emanet etmeye karar verdi ve bunlar hiçbir zaman daha geniş bir kitleye ulaşmadı. Korkarım bu, nesnel koşullardan ziyade bir tercihin sonucuydu.

Bu seçim bir yaşam biçiminden kaynaklanıyordu. Maitan bir örgüt için yazıyordu ve okurları da militanlardı. Rosa Luxemburg’dan Vladimir Lenin ve Lev Troçki’ye kadar profesyonel devrimciler hep böyle yapmıştı ve o da onların yolunu izledi.

Mario Tronti ve Toni Negri ise Mandel ya da Bensaïd gibi üniversite profesörleriydi. Aynı hareketin önde gelen organlarında yer alırken Maitan gibi figürlerle deneyimleri, tartışmaları ve seçimleri paylaşmaları, siyasi liderlerin yanı sıra kamusal entelektüeller olmalarına izin veren başka bir sosyal dünyaya ait olmalarını engellemedi. Belki de İtalyan Troçkizminin 1960’larda, en etkili olduğu dönemde eksikliğini hissettiği şey buydu.

Tarih ve Siyaset Arasında

Şimdi odağı Maitan’ın hayatından çalışmalarına kaydırmama izin verin. İtalyan feminist Lidia Cirillo’nun ifadesiyle, tarih onu haklı çıkarırken, siyaset haklı çıkarmadı. Reinhart Koselleck’in de belirttiği gibi, tarihi en iyi yorumlayanlar galipler değildir. Geçmişin bilgisine en derin katkı, bakışları özür dileyici değil eleştirel olan mağluplardan gelir.

Maitan, neredeyse her zaman yenilgiye uğrayan haklı davaların savunucusuydu. Yirmili yaşlarında anti-faşist direnişe katılarak doğru bir seçim yaptı ve ardından dünyayı karşıt bloklara bölen Soğuk Savaş şantajını reddederek Dördüncü Enternasyonal’e katıldı. ABD liderliğindeki emperyalizm ile Stalinizm arasında seçim yapmak istememekte haklıydı

1940’ların sonlarında İtalya’da Troçkist olmayı seçmenin doğal ya da açık bir yanı yoktu. Sapkın, anti-Stalinist bir komünist olmak kendini izolasyona mahkum etmek anlamına geliyordu ve bu yolu seçen çok az kişi vardı. Ama bu yol solun onurunu kurtardı.

Maitan, Sovyetlerin Macaristan’ı işgal ettiği yıl olan 1956’da Troçki’nin İhanete Uğrayan Devrim  (1936) kitabını çevirdi. Birkaç yıl sonra Einaudi için Troçki’nin mirası üzerine bir cilt yayınladı ve Polonyalı sol muhalifler Jacek Kuroń ve Karol Modzelewski’nin metinlerini çevirmeye devam etti.

İtalya’da anti-komünizme düşmeden Stalinizmi kınayan çok az kişi arasındaydı. Savaş sonrası dönemde tanıdığı pek çok sosyalist, Nicola Chiaromonte ve Ignazio Silone gibi entelektüeller gibi ikinci yolu izledi ve sonunda Kültürel Özgürlük Kongresi ile aynı hizaya geldi.

O zamanlar “Üçüncü Dünya” olarak adlandırılan ülkelerdeki sömürge karşıtı devrimleri destekleme tercihi de aynı derecede doğruydu. Maitan’ın durumunda bu destek coşkulu, cömert ve somuttu ve yukarıda bahsedilen devrimci kozmopolitizmden doğal olarak kaynaklanıyordu. Şili’den Arjantin’e, Bolivya’dan Meksika’ya ve Cezayir’den İran’a dünya devriminin bir gezginiydi.

Bu devrimci hareketler üzerine yazdıkları bu bağlılığı açıkça göstermektedir. Bu deneyimlerden birçok dostluk ve bazen de sert çatışmalar doğdu. Bu devrimlere fikirlerini, deneyimlerini ve Dördüncü Enternasyonal’in sunabileceği desteği getirdi.

Sui Generis Antrizm

Komünist partilerdeki sözde antrizm meselesi daha karmaşıktır. Bu, 1952’den itibaren Maitan’ın ana ilham kaynaklarından biri olduğu bir stratejiydi. Onun anlayışına göre antrizm, kendisine tamamen yabancı olan Makyavelist bir siyaset vizyonuna göre, aygıtlara sızmayı veya yeraltında bölünmeler hazırlamayı amaçlayan komplocu bir operasyon değildi. Onun tercih ettiği ve “kendine özgü antrizm” olarak adlandırılan strateji, komünizmin gücünün nesnel olarak gözlemlenmesine dayanıyordu.

İtalya örneği bunun açık bir kanıtıdır. 1950’lerde PCI iki milyondan fazla üyeye sahipti ve etkileyici toplumsal köklerinin yanı sıra anti-faşist direnişten kaynaklanan olağanüstü bir havaya sahipti. Bu güç milyonlarca işçiye saygınlık ve siyasi temsil kazandırmış, toplumsal çıkarlarının savunulmasında yeri doldurulamaz bir işlev görmüş ve çoğu durumda eğitimleri ve kültürel gelişimleri için pedagojik bir işlev üstlenmiştir.

Çelişkilerle dolu, dikey ve otoriter bir partiydi ve liderliği ile genellikle okur-yazar olmayan tabanı arasında korkutucu bir uçurum vardı. PCI, Moskova ile organik bağları olan Stalinist bir partiydi ama İtalya’da demokratik bir cumhuriyetin kurulmasına yardımcı olmuştu. Muhalefetin sesini duyurmak için bu partide yer almak, sekterliği reddetme motivasyonuyla doğru bir seçimdi.

Ancak savaş sonrası İtalya baş döndürücü bir hızla dönüşüyordu. İşçi sınıfı içeriden değiştirilirken sosyolojisi de değişiyor, büyük kitleler taşradan şehirlere ve güneyden kuzeye göç ediyordu. Aynı dönemde kitlesel üniversite doğdu ve yeni bir asi nesil ortaya çıktı.

İtalyan Troçkizmi kendisini bu derin değişimin bir ifadesi haline getirmişti. La sinistra gibi bir haftalık derginin geçici ama önemli deneyimini ya da Samonà e Savelli gibi yirmi yıl boyunca Fransız yayınevi Editions Maspero ya da İngiliz Verso’nun İtalyan eşdeğeri olarak işlev gören bir yayınevinin yaratılmasını düşünmek yeterlidir. Ancak paradoksal bir şekilde, Maitan ve yoldaşları bunun tüm sonuçlarını anlamamışlardı.

Otobiyografisinde Maitan, 1968’in sonları ile 1969’un başları arasında akımının antrizm pratiğini sona erdirmeye karar verdiği ölümcül gecikmeden bahsederken, bu “bilinçsizce muhafazakar refleksi” tamamen taktiksel mülahazalara bağlamaktadır. Aslında, İtalya’da yaşanmakta olan derin dönüşümlerin siyasi boyutunu kavrayamadığını düşünüyorum. Sahip olduğu kültür, onu işçi hareketini PCI ve sendikaların özel prizmasından görmeye yöneltmişti, ancak bu gerçeklik anlayışı geçerliliğini yitirmeye başlamıştı.

Uzun 68

(Eski sosyal demokrat görüşe göre) “emeğin özgürleşmesini” istemeyen ama “emeğin reddini” (rifiuto del lavoro) uygulayan yeni bir işçi sınıfı ortaya çıkmıştı. Artık eğitim hakkı için değil (şimdi büyük ölçüde elde edildi), “burjuva üniversitesinin” ve piyasa toplumunun radikal bir eleştirisi için mücadele eden öğrenciler ortaya çıkmıştı. Yeni bir nesil sokaklara dökülüyor ve değişimin kahramanları ve özneleri olmak istiyordu.

Kendi kontrolü dışında hareket eden her şeye her zaman güvensizlikle bakan PCI, bu isyanı yönlendiremedi. Operaismo, “kitlesel işçi” ve “sınıf bileşimi” teorisiyle, neler olup bittiğini daha iyi anlıyordu ve belki de İtalya’nın “uzun 68″i sırasında radikal solda kültürel olarak hegemonik akım haline gelmesinin nedenlerinden biri de budur.

Elbette, İtalyan Troçkist haftalık Bandiera rossa’nınLotta Continua veya Potere Operaio gibi Yeni Sol gruplara yönelttiği eleştirilerin çoğu yerindeydi. Ancak, konu dönemin temel eğilimlerini teşhis etmeye geldiğinde, işçicilik daha ileri görüşlüydü. Maitan bu akımın “teorik deformasyonlarını”, tarihsel öncüllerini tespit etmeden eleştirmişti.

Bu anlamda, 68’deki siyaset onun yanıldığını kanıtlamıştı. PCI’ın yeni bir öğrenci, feminist ve işçi siyasi radikalleşme dalgasını yönlendireceğini düşünmüştü. Bu radikalleşmenin geleneksel sol partilerin dışında gerçekleştiğini anladığında ise artık çok geçti. 1960’ların başında Komünist Parti’nin gençlik federasyonlarının çoğunun başında Troçkistler vardı. 1968’e gelindiğinde, üyelerinin ve liderlerinin çok büyük bir bölümü partiyi terk etmiş ve yeni oluşmakta olan radikal solun güçlerine katılmıştı.

İtalyan Troçkizmi, İtalya’daki Yeni Sol’un entelektüel omurgasını oluşturan işçicilik ile hiçbir zaman etkili bir diyalog kuramadı. 1964 yılında Bandiera rossa ve Quaderni rossi arasında Vittorio Rieser, Raniero Panzieri ve Renzo Gambino gibi düşünürlerin katıldığı bir yuvarlak masa tartışması yapıldı, ancak devamı gelmedi. Bu kaçırılmış bir fırsattı çünkü bu yüzleşme her iki akım için de verimli olabilirdi ve hatta belki de Yeni Sol’un sonraki on yıldaki çabaları için farklı bir sonuç doğurabilirdi.

Livio Maitan, 1970’lerde antrizm döneminin sona erdiğini belirterek, Troçkistlerin rolünün aşırı solun birleşmesi için bir program sağlamak olduğunu düşündü. Ancak bunu, pragmatik ve kafa karıştırıcı bir şekilde Yeni Sol’un tam da üstesinden gelmeye çalıştığı Leninist bir parti modeli sunarak yaptılar. Siyaset onun yanıldığını bir kez daha kanıtladı.

Gerilla Günleri

İtalya’da meydana gelen dönüşümleri kavramasını engelleyen “bilinçsizce muhafazakâr refleks” ile aynı dönemde onu Latin Amerika’da gerilla savaşının stratejik seçimini teorileştirmeye iten -başka nasıl tanımlanabilir bilmiyorum- acelecilik arasında çarpıcı bir tezat vardır. Maitan, Dördüncü Enternasyonal’in 1969’daki Dokuzuncu Kongresi’nde alınan ve 1974’teki bir sonraki kongrede büyük ölçüde teyit edilen kararların hazırlanmasından sorumlu olarak bu stratejinin ana ilham kaynaklarından biriydi. [Latin Amerika’da Silahlı Mücadele Şubat 1974. Türkçesi: Sürekli Devrim, dergisi, Eylül 1978]

İtalya’da, kitle hareketlerini felce uğratan ve hükümeti baskıcı bir “istisna hali”ne iten Kızıl Tugaylar terörizmini eleştirdi. Ancak Küba deneyiminin tekrarlanamayacağı bir ülke olan Arjantin’de, Dördüncü Enternasyonal’in Arjantin seksiyonunun askeri kolu olan Halkın Devrimci Ordusu’nun (ERP) gerilla savaşını destekledi. Hatta Arjantin hükümeti Maitan’dan bir ERP komandosu tarafından kaçırılan bir FIAT yöneticisinin serbest bırakılması için arabuluculuk yapmasını istedi.

Gerilla dönüşü felaketle sonuçlandı ve insan hayatı açısından çok yüksek bir maliyete yol açtı. Maitan öldürülenlerin çoğunu tanıyordu ve otobiyografisinde onlara saygılarını sundu, ancak bu stratejinin sonucunu hiçbir zaman ciddi bir şekilde tartışmadı. Dördüncü Enhternasyonal’in Tarihi’ni yazarken, kendisini, bazen özür dileyen bir havanın hakim olduğu, olayların özüne inmeyen ağırbaşlı bir anlatımla sınırlar. Daniel Bensaïd kitaba yazdığı önsözde, kitabı hoşgörüyle “eksik ve kısmi” olarak nitelendiriyor. 

Maitan, gerilla savaşının tüm kıta için devrimin yolu olacağı yanılsamasını Latin Amerikalı devrimciler kuşağıyla paylaştı. Bunu sadece dışarıdan paylaşmakla kalmadı; bir teorisyen ve stratejist olarak bunun sorumlularından biriydi.

Çin’in Kültür Devrimi’ni yorumlama görevi söz konusu olduğunda çok daha berraktı. Bu çalkantılı dönemi özgürlükçü bir patlama olarak değil, Komünist bürokrasinin iki fraksiyonu arasındaki şiddetli çatışmanın damgasını vurduğu bir rejim krizi olarak gördü -Mao’nun parti tabanını harekete geçirerek üstesinden gelmeyi başardığı bir çatışma. Analizleri keskindi ve Kültür Devrimi’ne adadığı kitabı en önemli eserlerinden biri olmaya devam etse de Maoizm’in etkisine karşı yaptığı uyarılar radikal sol üzerinde sınırlı bir etki yarattı.

Direniş Yolu

Hayatının sonunda bile, Rifondazione Comunista (Komünist Yeniden Kuruluş) deneyimine cömertlik ve coşkuyla katıldığında tarih Maitan’ı haklı, siyaseti haksız çıkardı. Berlin Duvarı’nın yıkılmasından ve Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra, kapitalizmin en gösterişli ve müstehcen versiyonu olan neoliberalizmin zaferine boyun eğmemiş, metanetli bir azimle hemen direniş yoluna girmiştir.

Batı’daki anti-kapitalist devrim ile “fiilen var olan sosyalizm” dünyasındaki antibürokratik devrim arasındaki bağlantı olarak Almanya’nın 1980’lerin sonunda bir kez daha dünya devriminin çekirdeği haline geldiği yanılsamasına bir anlığına kapılan Ernest Mandel’in yanılsamasını paylaşmamıştı. Bana neredeyse iki yüzyıl geriye gittiğimizi ve işçi hareketinin kökenlerinde olduğu gibi sıfırdan başlamamız gerektiğini söylediği 1991 yılındaki bir konuşmayı hatırlıyorum. Ancak bu olasılık onun cesaretini kırmadı.

Siyaset onu haksız çıkardı; Rifondazione’nin inşasına katılmak yanlış olduğu için değil, bu partinin yeni bir yüzyılın gelişine ve tarihsel bir yenilgiye geçmişin araçları, yapıları ve fikirleriyle yanıt verdiğini anlamadığı için. 2000’lerin başındaki küreselleşme alternatifi hareketler ile yeni parti arasında bir sentez oluşturma çabası vardı ama başarısız oldu.

Livio Maitan, artık aramızda olmayan kahramanca ve trajik bir dönem olan yirminci yüzyılda tasarlandığı ve yaşandığı şekliyle devrimi somutlaştırdı. Onun mirası hatırlanmayı ve üzerinde eleştirel bir şekilde düşünülmeyi hak ediyor, ancak kendi yüzyılımızın radikal solu başka yollar izleyecektir.

Çeviri: İmdat Freni

Kaynak: https://jacobin.com/2023/08/livio-maitan-italy-marxism-trotskyism-professional-revolutionary-history

Che adına… – Ernest Mandel

Eric Toussaint tarafından bize gönderilen Ernest Mandel’in yayınlanmamış bir metnini yayınlıyoruz. Bu metin, Che’nin 1980’lerin sonunda SSCB’de Gorbaçov’un politikalarının propagandası olarak kullanılmasına tepki olarak 1989 yılında yazılmıştır. (Europe Solidaire Sans Frontières – ESSF)

Che’nin mirasını yeniden canlandırmaya yönelik pek çok girişim arasında en sonuncusu en az şaşırtıcı olanı değil. Nikaragua’da siyasi eğitim kursları veren Sovyet Gorbaçov tarihçisi Kiva Maidanicki (1929-2006) 1987 yılında Nikaragua’da yayınlanan Perestroika: la revolución de las esperanzas adlı kitabında Che ve Gorbaçov arasında “sosyalizmin değerleri” açısından “manevi ve psikolojik yakınlık” olduğunun altını çiziyor. Röportaj, Küba’da tanınmış bir gazeteci olan, genellikle Sovyet yanlısı bir duruştan ilham alan ve “ortodoks” Latin Amerika KP’leri ile sadık akım arasında iyi niyet misyonu verilmiş gibi görünen Marta Harnecker (1937-2019) tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak bu toparlanma girişimi – perestroyka etiketi altında yürütülse bile – bir dizi zorluğu da beraberinde getirmektedir.

Piyasa temelli ekonomik reformlar Che’nin özellikle bağlı olduğu “sosyalizm değerleri” arasında yer almıyordu. Liberman ve Trapeznikov tarafından 1960’larda savunulan reformlara karşı düşmanlığı oldukça açıktı; şirketlerin mali özerkliğine dayanan “ekonomik hesaplama”nın getirilmesine ve her şeyden önce maddi teşviklere, parça başı çalışmaya ve ikramiyelere dayanan bir ücret sistemine karşıydı. Che’nin muhalefeti “ekonomik yasaları ve mekanizmaları” küçümsemesinden kaynaklanmıyordu: Che, kapitalist toplumdan kökten farklı bir sistem olarak tasarlanan, kâr ve meta kategorilerine karşıt kategorilere dayanan bir sosyalizm inşa etmek adına, sektörel çıkarlardan ziyade genel çıkarlar temelinde yatırımların ve kredilerin kontrolünü içeren titiz bir planlama ve merkezi bir bütçe sisteminden yanaydı. Aksi mümkün olmadığında, meta kategorilerinin kullanımının en az sosyalleşmiş sektörlerle sınırlandırılması gerektiğini düşünüyordu. “Kapitalizmin miras bıraktığı çürümüş silahlarla – ekonomik bir birim olarak meta, karlılık, bir uyarıcı olarak bireysel maddi çıkar – çıkmaz sokağa girme riskiyle karşı karşıyayız.” Tarihsel deneyim bunu doğrulamaktadır.

Mesajın açıklığı belirsizliğe çok az yer bıraktığından, Sovyet tarihçi “bir yüzyıldan daha eskiye dayanan” bu iddiaları ütopyalar deposuna atar. Dahası, ona göre bu görüşler “Che’nin bir teorisyen olarak anlayışının özünü” oluşturmaz; son olarak, “muzaffer devrimin ilk yıllarında kitlelerin ruh haline” uyarlanabilirler, ancak sonraki on yıllarda kitlelerin psikolojisi ve bilinci artık aynı değildir. Zavallı Sosyalizm! Tarihin ölçeğinde zar zor doğdu ve çoktan mahkum oldu!

Söylemeye gerek yok ki, Che’nin anlayışı – tüm Marksist teorisyenlerinki gibi – kitlelerin devrimci bilincini geçici bir olay haline getiren, kitlelerin kaçınılmaz olarak siyasi ilgisizliğe geri döndüğü ve piyasa yasalarına, havuca ve sopaya başvurmak zorunda kaldığı siyasi kaderciliğin antiteziydi. Che, tam tersine, kitlelerin seferberliğinin ve bilinçlerinin devrimci süreçleri teşvik eden enternasyonalist bir politikayla, bürokrasi ve yolsuzlukla mücadeleyle, liderlerin örnek davranışlarıyla ve sosyalist demokrasinin geliştirilmesiyle canlandırılabileceğine inanıyordu, ancak bu açıdan anlayışı sınırlıydı.

Her şey bir araya geliyor: Che’nin enternasyonalizmi, ABD ile diplomatik “diyaloğa” verilen önceliğin, Üçüncü Dünya’daki devrimci süreçlerin aleyhine olmasını ve bunların sadece “bölgesel çatışmalar” düzeyine indirgenmesini kabul etmekte zorlanırdı. Nikaragua’nın petrol sıkıntısı çektiği bir dönemde Sovyet hükümeti tarafından az miktarda ve şartlı olarak verilen askeri yardımı Gorbaçov “polisin kullandığı türden hafif silahlar seviyesine” indirmeyi düşünüyordu …. Vietnam’daki “sosyalist kamptan” gelen yardımın eksikliklerini şiddetle kınayan Che, proleter enternasyonalizminin bu “anlayışını” şiddetle kınardı.

Che’nin tüm bunlarla ne ilgisi var? Bu, Orta Amerikalı devrimcilerin sırtından Başkan Ronald Reagan’la yapılan uzlaşmaların acı faturasını ödetmek için tasarlanmış kaba bir propaganda operasyonu muydu? Ya da Latin Amerika Komünist Partisi’nin (ki buna çok ihtiyacı var) itibarını iade etmek için mi? Sovyet bürokrasisinin Che’nin Bolivya KP’si tarafından açıkça ihanete uğramasının ve uluslararası komünist hareket tarafından kınanmasının izlerini silmek istemesi muhtemeldir. Stalin’in torunlarında herhangi bir uluslararası kahraman bulamayanlar, 20 yıl sonra lekesiz bir bayrağın muazzam prestijini geri kazanmaya çalışıyorlar.

Çeviri: İmdat Freni

Kaynak: http://www.europe-solidaire.org/spip.php?article67378