Onurlu bir yoksullukta dokudu sesin
Hakikat ve özgürlüğe adanmış türküleri
Bunları terk etmen hüzünlendiriyor beni;
Eskiden bir şeydin, şimdi o da değilsin.
(Shelley’den Wordsworth’e, 1815)
1960’ların siyasal karmaşasından sonra, ileri kapitalizm görünüşte bir dinginliğe kavuşmuşa benziyor. Bu nasıl olabildi? Günümüzün koşulları yirmi yıl öncesinden daha kötü değil mi? Zaten, olan bitenler gerçek miydi? Kendi yanılsamalarımızın kurbanı olmayalım? 1960’ların umutları ve idealizmi nereye gitti?
Bunlar birbirleriyle ilintisiz sorular değil, ama soranların büyük bölümü, gerçekte cevaplarını istemiyor. Cevaplar, soruların içinde gizli. 1970’lerin sonları ve 1980’li yılların Avrupa’sında 1960’larla dalga geçmek, gözde bir eğlence. Bu, yenilgilerimiz adına küçük bir bedel oldu. Fransa’nın “flambée soixante huitard”larının (ateşli 68’lilerin) çoğu öylesine tarihin ihanetine uğradıkları duygusuna kapıldılar ki, geçmişlerini inkâr ettiler Bu hep böyle olmuştur, her zaman da böyle olacaktır.
Devrimci dalgalar her gerileyişinde artlarında hem iz, hem de bol miktarda enkaz bırakmışlardır. Pek çok sabık devrimci, gerileme ve çekiliş dönemlerinde, ters kutuplara dönmüştür. 1640 İngiliz Devrimi’nin önemli tarihçilerinden Christopher Hill, kitabı The Experience of Defeat’de Commonwealth ve Restorasyon’un son yıllarında, radikallerden bazıları da dahil olmak üzere çok sayıda devrimci ideologun Stuart hanedanının Avrupa’da sürgünde bulunan başıyla nasıl uzlaştığını anlatır. Milton, tavrından taviz vermemiştir, ama çağdaşlarından bazıları akıntıya kürek çekmeyi zor bulmuşlardır. Benzer bir süreç 1789’dan sonra Fransa’da da yaşanmış, özellikle Napoleon’un iktidarı ele geçirmesinden sonra eski Jakabonler’in bir bölümü bir gecede anti-Jakoben’e dönüşmüştür. Coleridge ve Wordsworth, bu akımın Britanya’daki en önde gelen örnekleridir; Coleridge Avam Kamarası’nda hayvanlara kötü davranmayı yasaklayan bir yasayı “yasamacı Jakobenizm’in en güçlü örneklerinden biri” olarak eleştirecek denli ileri gitmiştir. Isaac Deutscher, The God That Failed (Koestler, Silone, Gide, Louis Fischer, Richard Wright ve Stephen Spender’in, yeni dünya görüşlerini açıklayan ortak yapıtları) için kaleme aldığı bir tanıtma yazısında, “eski komünistimizin, en iyi gerekçelerle en kötü şeyleri yaptığı”nı anlatır. “Her cadı avında en öndedir. Eski idealine duyduğu kör nefret, çağdaş tutuculuğun mayasıdır. En ılımlı ‘refah devleti’ çağrılarını dahi ‘yasamacı Bolşevizm’ olarak mahkûm etmekte duraksamaz… Garip gösterisi, kendisini içinde bulduğu açmazı yansıtmaktadır. Ama bu açmaz yalnızca ona özgü değildir, bütün bir kuşağın tutarsız ve aldırışsız bir hayat sürdürdüğü bir çıkmaz sokaktır bu.” Reagan’cı Amerikan dergisi Commentary’nin yayın kadrosu, tamamen değilse bile, çoğunlukla önceki kuşağın radikallerinden oluşmaktaydı.
Fransa’da, 1968 Mayısı’ndan on yıl sonra yeni bir grup ortaya çıkarak Le Monde’un kültür ve inceleme sayfalarını devraldı. Bunlar, önderleri bir zamanlar Stalin’in mirasıyla son kez kesin olarak hesaplaşma yolundaki bütün girişimlere şiddetle karşı çıkmış olan eski Stalinci ve Maoculardan oluşan, “yeni filozoflar”dı. 1970’lerin sonuna doğru birden Gulag’ları ve kovuşturmaların ölçeğini keşfetmişlerdi. Bir zamanlar Marksist Sol’dan her türlü Stalinizm eleştirisini sert tepkilerle karşılayanlar, şimdi Slav milliyetçisi Soljenitsin’i yeni guruları kabul etmişlerdi. “Çağımızın Dante’si,” diyordu Bernard-Henri Levy, büyük bir coşkuyla; eski “halkın dostu” ve bir zamanlar Fransız Maoculuğunun teorisyeni olan Andre Glueksman, Marksizm’in temerküz kampları dünyası demek olduğunu söylüyordu. Stalin tek gerçek Marksist ve sosyalist olarak görülmekteydi. Yeni felsefenin en ağırlıklı etkiyi medya üzerinde yapması şaşırtıcı değildi. Bu felsefe benzersiz bir popülerlik kazandı. Time dergisi Fransız aydınlarına yeni bir ilgi peydahlamıştı. The Sunday Times ve The Observer’da uzun makaleler yayınlanıyordu, Amerika ve Avrupa televizyonlarında bunlarla yapılan birkaç yüz röportaj çıktı. Yeni, ya da onlarca yıldır Encounter gibi dergilerde yayınlananların dışında bir şey söylemiyorlardı. Bunlara değer kazandıran şey, “68”e duydukları nefretti. Çoğu harekete şu ya da bu biçimde katılmış olduğundan, gelecekte de bütün sosyalist “illüstrasyonlar”ı mahkûm etmeleri yararlıydı. Bir zamanlar Sol’un Mekke’si olan Paris, 1980’lerin başında Avrupa gericiliğinin merkezi olmuştu. Mitterand ile “yeni filozoflar”ın karışımı, Thatcher’ın İngiltere’sinden çok daha alçakça bir biçimde sağcı bir atmosfer yaratmaktaydı.
Fransa’da aynı ölçüde demoralize olmakla birlikte yeni bunalımdan kurtulmak için başka bir yol seçenler de vardı. İntihar ediyorlardı. Nicos Poulantzas Kamboçya’da olayların gelişiminden büyük bir bunalıma düşmüştü. Fransa’da kasvetli ufuklar Pol Pot’un uyguladığı dehşete eklenince, 1968’de barikatların kurulmasına yardım eden ve sonrasında Devlet üzerine birçok önemli yapıt üreten bu adam artık dayanamamıştı. Çok parlak bir zekâsı olduğunu görmek için onunla aynı fikirde olmak gerekmiyordu. Fransa’daki yakın dost ve yoldaşlarımdan hiçbiri “yeni filozoflar”dan imza almak üzere kuyruğa girmedi. JCR’in önde gelen liderlerinden Henri Weber kendini, aşırı-sol örgütünce reddedilmiş ve harcanmış hissediyordu. Yuppi’lere katıldı, ardından da tam seçim yenilgisinin arifesinde Fransa’nın sosyalist başbakanına danışman oldu. Weber de “68”de iktidarı ele geçirmediğimiz için çok sevinenler arasındaydı, ama yolculuğunun kendisini nereye götürdüğünü yaşayan görecek.
Regis Debray de Fransa cumhurbaşkanı Mitterrand’ın danışmanı oldu. Bu görevi sırasında bir gün Elysee Sarayı’ndan onu arayıp Fransa’ya girme yasağımın hâlâ yürürlükte olduğunu, bu yasağın kaldırılması durumunda minnettar kalacağımı söyledim. Durumun böyle olmasına şaşırmıştı, ama ertesi gün Londra’daki Fransa Büyükelçiliği’nden arayarak dilediğim zaman Fransa’ya gidebileceğimi bildirdiler. Ne var ki, bu nezaket gösterisini başka bir şeye yormak aşırı öznellik olur! Acı gerçek şuydu ki, Devrim İçinde Devrim’in yazarı, Camiri’de hücre hapsine mahkûm olmuş bir adam, şimdi Fransız milliyetçiliğinin tutsağıydı. Üçüncü Dünya ülkelerini dolaşıp bütçeleri askeri harcamalarla şişirilmiş rejimlere Fransız füzeleri ve Mirage jetleri pazarlamaya çalışıyordu. 1982 Mayısı’nda Paris’te onunla karşılaşan bir arkadaş, Paris’teki ziyafetlerden ve büyük ihtimalle iktidarın nimetlerinden tombullaşmış olduğunu yazıyordu. Debray’nin Fransa’nın Afrika’daki emperyalist iddialarını utanmazca haklı gösterme çabalarını tanımladıktan sonra aynı kişi, şunları söylemekteydi:
Kendisine Mitterrand rejiminin destek sağlamak için ne yaptığını sordum. Debray’nin cevabı: Kimsenin desteğini sağlamaya uğraşmıyoruz, yeni ve kalıcı bir şeyler kurmaya çalışıyoruz… Çıkmaya hazırlanırken Elizabeth [Debray’nin eski siyasal görüşlerini bugün de savunan karısı] ona elle yazılmış kısa bir mektup gösterdi ve sanırım bir konuda müdahalesini istedi. Debray’nin bunu gönülsüzce kaydedip âdeta yok sayışındaki hava tarife gelmez biçimde, ama korkunç derecede resmiydi.
Debray’nin ayrılmasından sonra Elizabeth bana mektubun, Regis Camiri’deyken kendisine yardımcı olan ve onu konuk eden Bolivyalı bir yazardan geldiğini ve yalnızca kitabı basıldığı sırada Fransa’ya girebilmek için vize istediğini anlattı. Bu güruh berbat, diyordu Elisabeth, ülkeye girmek isteyen Latin Amerikalılara davranışları öncekilerden farksız. Kibirleri insanı ürkütüyor…
Bu dönemde sapkın olmak, örneğin 1930’larda olduğundan çok daha kolaydı. Hitler’in zaferi, genellikle umut dolu kişilerde dahi karamsarlık yaratmıştı. Alman eleştirmen Walter Benjamin ertesi gün Gestapo’ya teslim edileceğini öğrenince, 1940 Eylül ayında Fransa-İspanya sınırında Port Bou’da intihar etmişti. Dostu Brecht’in “Hitler’in Alman yazınına verdiği ilk büyük zarar” olarak nitelediği ölümü, oyun yazarını derinden sarsmıştı. Brecht, Benjamin’in intiharını öğrendiğinde şunları yazdı:
Armut ağacının gölgesinde satranç masası başında
Yıpratma taktiklerine bayılırdın
Seni kitaplarından kopartan düşman
Bizim gibilerce yıpratılamayacak.
Brecht’in karamsarlığının sebeplerinden birisi, Stalin Rusyası’nda olup bitenleri bilmesiydi. Kovuşturmalar Kızıl Ordu’nun, Sovyet askeri stratejistlerine verdiği bir dizi konferansta yeni Almanya’nın gelmekte olan savaşta kullanacağı yöntem ve tarzı öngören efsanevi Mareşal Tukaçevsky’nin de aralarında bulunduğu en iyi komutanlarını tasfiyeye uğratmıştı.
Ozan Mayakovski, tiyatro ustası Meyerhold, yetenekli siyasetçi Adolphe Joffe, hepsi 1920’lerde intihar ettiler. Stalinci geleceği sezinlemişlerdi ve görüntü dayanılmazdı. Sonraki yıllarda Kremlin’deki diktatör, insanlara kendi hayatlarına son verme şansını da pek tanımayacaktı. İntihar lüks görünüyordu. Puşkin’in gerçek varisi Osip Mandelstam “Stalin Taşlaması”nı yalnızca dostları arasında okuyordu, ama şiir öylesine güçlüydü ki ağızdan ağıza yayıldı. Mandelstam bu “suçu” yüzünden öldürüldü, Stalin’in Sovyet yazınını uğrattığı pek çok kayıptan biri de budur. Şiirin mesajı yalındı:
Hayatlarımızın altındaki zemin kaydı.
On adımdan duyamıyorsun sözcüklerimizi.
Ama ne zaman bir bir dil sürçmesi olsa
Kremlin’deki dağcıya bulaşıyor,
parmakları on tombul solucan,
sözcükleri kile,
üst dudağında gülen devasa hamam böcekleri,
çizmelerinin pırıltısı.
Tavuk boyunlu patronların gübreleriyle çevrili
yarım-adamların dalkavukluklarıyla oynuyor.
Biri ıslık çalıyor, miyavlıyor diğeri,
üçüncüsü burnunu çekiyor.
Uzatıyor parmağını ve yalnızca kendisi patlıyor.
At nalları gibi sırayla emirnameler diziyor,
biri kasığa, alna diğeri, şakağa, göze,
İdamları çilekler gibi yuvarlıyor dilinde
Yurdundan gelme eski dostlar gibi
kucaklaşmak istiyor onlarla.
Sapkınlık bu yıllarda, Avrupa’nın büyük bölümünde ölüm anlamına gelmeye başladı. Bizim son onyılda yaşadığımızsa, faşizmin yol açtığı sarsıntılı yenilgilerle kıyaslanamayacak gerilemelerdi. Yeni gericilik, “radikalizm” adı altında bütün Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da savaş-sonrası reformların kazanımlarını yıkmaya koyulmuştu. Başkan Reagan ya da Margaret Thatcher gibi bazı liderler, sıradan insanların Devlet’ten kurtulmak istediklerini söyleyerek bunu kendi hanelerine geçirmeye çalıştılar. Refah devletinden, çağdaş kamu hizmetlerinden kurtuluş ve birçok hizmetin özelleştirilmesi, merkezi bürokrasiye karşı zaferler olarak sunuldu. Benzeri önlemler Fransa’da Mitterrand, İspanya’da Gonzales, Yunanistan’da radikal popülist Papandreau gibi sosyal-demokrat liderlerce gündeme getirildi.
Bütün bunlar üzüntü verecek durumlar, ama Batıdaki en gerici rejimi dahi faşizme benzetmek ölçüsüzlük olur. Gerçekte bir bilanço çıkartılacak olursa, faşizmin bunamış haleflerinin gerek İspanya gerekse Portekiz’de yerlerini daha geleneksel burjuva-demokratik rejimlere bıraktığını, Yunanistan’daki faşizm-yanlısı NATO işkencecileri rejimininse seçilmiş bir hükümetle değiştirildiğini vurgulamak gerekir. İşkence laboratuvarı, artık, fiili bir askeri rejimle yönetilen tek ülke olarak kalan Türkiye’ye kaydı.
Tabii ki zamanlar değişti. 1960’ların siyaseti yirmi yıldan çok daha uzak görünüyor. Hiçbir şey değişmemiş gibi davranmayı yeğleyen kişi ve siyasal örgütlerin batıklarını, Avrupa’nın çeşitli kentlerinde görmek mümkün. 75 sonrası dönem, tarihin dayattığı duraklamalardan biri, örüntüsü ve zamanı kestirilemeyen yeni dalgadan önce düşünmemiz için bizlere tanıdığı bir süreydi.
[Aynı dönemde] Ernest Mandel, benim Dördüncü Enternasyonal’den ayrılmamdan hiç hoşnut olmadı. Oysa ben bitmez tükenmez fraksiyon kavgalarından bezmiştim. Bir dizi onulmaz hata yaptıklarını düşünüyordum. Küçük bir örgüt içinde bir kez daha bir iç çekişmeyi sürdürme düşüncesinden dehşet duyuyordum. Kamuya bir açıklama yapmadan çekildim. New Left Review’un 1987’de onuruna verdiği bir yemekten sonra Mandel bana, “Sizin kuşağınızda bizdeki dayanıklılık yok,” dedi. Belki de haklıydı, ama sorun yalnızca dayanıklılıkta mı? Mandel’in kendisi 1939’da Belçika’da on altı yaşındayken militan olmuştu. Yahudi bir ailenin çocuğu olarak sağcı Yahudi örgütlerinin Hitler’e karşı savaşma ya da onu yenmedeki yetersizliğinden düş kırıklığına uğramıştı. Babası Henri, Alman Komünist Partisi üyesiydi; genç Mandel, erken yaşlarda pek çok eski komünist kitabı okumuştu. Babasının kenarına notlar düştüğü yeni yapıtları da görmüştü. Notlar, genellikle tek sözcükten ibaretti: “Yalanlar!” Dolayısıyla Mandel, komünist partiye değil de, liderleri Abram Leon’un On The Jewish Question adlı klasik bir yapıtı kaleme aldığı küçük bir Belçikalı komünistler grubuna katılmıştı. Grubun tamamı Direniş Hareketi’nde yer aldı, Leon ise Gestapo’nun eline geçerek idam edildi. Böylesi gruplardan nefret ediliyordu, çünkü onlar bütün Almanları Nazi olarak değerlendirmemekteydiler. Mandel’in yoldaşları düzenli olarak askerlere, faşizmin hayvansal yüzünü açığa çıkartan ve ordudan ayrılmaları çağrısını yapan Almanca propaganda bildirileri dağıtıyorlardı. Mandel’in kendisi de iki kez Nazilerce tutuklanmıştı. Birincisinde kaçmayı başardı. Yeniden tutuklandı, bir Nazi mahkemesi önünde “yargılandı” ve 1944’te Almanya’da bir Nazi temerküz kampına gönderildi. O yılın başlarında Dördüncü Enternasyonal’in gizli seksiyonlarının birinci Avrupa konferansına katılmıştı. Müttefiklerin zaferi pek çok kişinin yanı sıra, onun da hayatını kurtardı. Bu deneyim 1968’de Batı Avrupa’da yaşananlardan çok farklıydı. Belki de Batı’daki “dayanıksızlık” bununla açıklanabilir.
Ne ki var benim için, 1968’in en bunaltıcı yan etkisi siyasetle bağlantılı değildi. Rudi Dutschke Danimarka’daki evinde yıkanırken öldü. Eski kurşun yarası iyileşmiş, ama doktorları kendisine bayılma tehlikesinin süreceği ve gözetimsiz sıcak suyla yıkanmaması gerektiği konusunda uyarmışlardı. Doktorlar pek çok şey söylerler, Dutschke de suikast girişiminden sonra hiç bayılmadığı için bu tavsiyeyi kulak ardı etmişti. Ama o gün yorgundu ve bayıldı. Ölümü hızlı ve acısız oldu, ama arkasında doldurulmaz bir boşluk bıraktı. Ölümünden birkaç ay önce kendisiyle Londra’da, ikimizin de konuşmacı olarak katıldığımız bir konferansta karşılaşmıştım. O geldiğinde ben ayrılmak üzereydim, durup kucaklaşmıştık. Konuşmamızda ısrar etmiş, bir süre High Holborn’daki bir kafede söyleşmiştik. “Ya sen?” diye sormuştu, “Sen iyi misin? Değişmedin mi?” Coşkusunda en ufak bir azalma yoktu. Yakın dostu ve kendisini çok etkileyen Mandel’den uzun uzadıya söz ettik. “Şaşırtıcı bir insan,” diyordu Dutschke, “hiç değişmiyor”. Danimarka’ya bir dahaki gelişimde kendisini ziyaret etmem için benden söz aldı, Kopenhag’a son kez geldiğimde onu görmeyişime biraz bozuk çaldı. Ölümü Almanya’da büyük bir boşluk yarattı. Yeşillerin meydan okumasına ve kendi fikirlerinin bu saflarda ifade edilmesine ne denli sevinirdi…
Dutschke’nin ölümünün hüzünlü bir dipnotu daha var. Gazetesi Dutschke’yi mahkûm eden Alman basın kralı Axel Springer’in oğlu, yaralı öğrenci liderinin hayranları arasına katılmıştı. Dutschke tedavi için yurtdışında olduğu sıralar genç Springer “çocukların giysileri” için cömert bir bağışta bulunmuştu. Dutschke’nin ölümünden kısa bir süre sonra, dostlarına yaşamanın artık bir anlamı olmadığını söyleyerek intihar etti. Babası bu sarsıntıyı hiçbir zaman atlatamadı.
Malcolm Caldwell, Pol Pot Kamboçya’sının başkentinde öldü. Pol Pot’un Batı’daki birkaç destekçisinden biriydi ve kendisiyle birçok kez tartışmıştık. Kamboçya’lı diktatörle buluşmasından bir gün önce kaldığı konuk evinin salonunda esrarlı biçimde tabancayla vuruldu. Rakip bir fraksiyonun işi miydi? Bunu hiçbir zaman öğrenemedik, Pol Pot da kısa bir süre sonra devrildi.
Ama beni en fazla etkileyen ve hayatımda büyük boşluk yaratan ölüm, Clive Goodwin’inki oldu. 1977’de Los Angeles’a hareketinden bir gün önce bir şey isteyip istemediğimi sormak üzere beni aramış, LA’nın “cennet ve cehennemi bir arada barındıran” yönünden bahsetmiş ve döner dönmez bu konuda uzun bir makale yazmaya söz vermişti. Ama dönmeyecekti. Trevor Griffiths adına Warren Beatty’le görüşmeye gitmişti. Griffiths’in Kızıllar filmi için hazırladığı senaryoyu konuşacaklardı. Clive her zamanki gibi giyinmişti: bir tişört ve blucin; bu Beatty’nin dairesinin bulunduğu Beverly Wiltshire’ın desteklediği bir giyim tarzı değildi. Clive rahatsızlandığında görüşmeleri tamamlamış, oteline dönüyordu. Sendeleyerek tuvalete girdi. Yere düştü. Otel yönetimi, sarhoş olduğunu düşünerek cankurtaran yerine LA polisine haber verdi. Polisler onu Beverly Hills karakoluna götürerek bir hücreye kapattılar. Dostum Clive o sırada beyin kanaması geçiriyordu. O gece hiçbir tedavi görmeden öldü. Robin Blackburn beni arayıp haberi ilettiğinde Orta Galler’de bir arkadaşın evinde bir kitap üzerinde çalışıyordum. İki gün felç oldum. Kendi başıma uzun yürüyüşlere çıktım, uygun bir köşeye gizlenip ağladım. Yıllar boyu, bilincinde olmadan ahizeyi kaldırıp numarasını çevirdim durdum. Birbirimizi yitirdiğimiz yıllar gözümde daha da iğrenç bir hal aldı. (…)
Son günlerde bana sık sık 1960’larla ilgili herhangi bir üzüntü duyup duymadığımı soruyorlar. Bazıları kibarca, her şeyi unutup, günümüz üzerinde yoğunlaşmayı yeğleyip yeğlemediğimi bilmek istiyor. Anlarlar mı, anlamazlar mı bilemiyorum ama, soruları geçmişe değil, geleceğe yönelik. Ben hiçbir şeyden pişman değilim. Kendim dahil pek çok kişi ve grup, hatalar yaptık. Bu döneme ilişkin pek çok şey gizeme ve düşe büründürüldü. Ama başat tema, yeni bir dünyaya ihtiyaç duyduğumuzdu. Günümüzde de insan bundan farklı bir şey düşünebilir mi? Dünya Orwell’vari bir karabasanın pençesine düşmedi. Hollywood dışında, Vietnam’ın verdiği dersler tamamen unutulmuş değil. Beyaz Saray’ın siyasal unutkanlığı teşvik etmek için harcadığı bütün çabalara karşın, ABD nüfusunun büyük bölümü hâlâ Nikaragua Sandinist Cumhuriyeti’nde askeri bir müdahaleye karşı çıkıyor. Reagan yönetiminin Nikaragua’daki ancien régime artığı bir grup gangster, kokain kaçakçısı ve işkenceciyi özgürlük savaşçıları olarak sunma girişimi fena halde geri tepti. New Yorker dergisi, ustalıkla kaleme alınmış bir makalede Watergate’in Nixon’a Hindiçin’i yüzüne gözüne bulaştırması karşısında verilmiş bir ceza olduğu gibi, Irangate’in de Reagan’a Nikaragua siyaseti için biçilmiş bir ceza olduğunu belirtiyordu. (…)
Bütün dönüş ve gerilemelerine karşın tarihin bu ileri akışı karşısında insan nasıl edilgen ya da kinik bir maske ardına gizlenebilir ki? Bu kitapta sözünü ettiğim insanlardan pek azı döneklerin saflarına katıldı. İçlerinden pek çoğunun bugün siyasal örgütlerin üyeleri olmadığı doğru, ama birbirimizle ne zaman karşılaşsak, bu bir sapkınlar buluşması oluyor. 1986 Aralık ayında Los Angeles’ta Ralph Schoenman’la karşılaştım. Tıpkı yirmi yıl öncesinden aklımda kaldığım gibiydi. Taklit edilmesi mümkün olmayan tarzıyla Kudüs’ten Tel Aviv’e düzenlemeyi düşündüğü Barış Yürüyüşü’nün nasıl bazı kişi ve kurumlarca baltalandığını anlattı. Kuzey Amerika’da önde gelen Yahudi kökenli aydınları, İsrail’in yayılmacı siyasetine muhalefetlerini dile getirmek üzere örgütlemişti. Bunun sonucu olarak da İsrail’e girmesi yasaklanmıştı. “Sanırım,” diyordu gururlu bir gülümsemeyle, “tanınmış bir Mafya şefinin dışında İsrail’e girmesi yasak olan tek Yahudi benim”. Ne yazık ki ona, bir zamanların önde gelen Marksist öğretim üyelerinden ve Ramparts’ın yayıncılarından olup, sonradan Reagan’ın dış siyaseti ve utanmasız kapitalizm savunuculuğuna terfi eden David Horowitz’in neler yaptığını sormayı unuttum.
Başkaları da var. Fransa’da JCR’in merkezi liderlerinden Henri Weber, şimdi Fransa’nın eski başbakanlarından Fabius’un salonunda sürekli bir mobilya oldu ve kendi geçmişiyle dalga geçiyor. Pat Jordan siyasal bir toplantıda alçakça yaralanana dek konumunu koruyabildi. Şimdi bir yanı felçli, hâlâ okuyup konuşabiliyor. Yaşama iradesini yitirmedi. Robin Blackburn ve Perry Anderson yine New Left Review’u yayınlıyorlar ve yayın kurulu toplantılarında onlarla düzenli olarak bir araya geliyoruz. Perry Anderson, Bolivya günlerinden bu yana Kadim Dünya ve Marksizm üzerine dört şaşırtıcı kitap yayınladı, ünü eskisinden de fazla. Blackburn de Yeni Dünya’da kölelik tarihi ve zamanla bunu tasfiye eden güçler üzerine hayatının yapıtını tamamlamak üzere.
Alman ozanı Erich Fried, Anschluss’dan sonra Avusturya’ya kaçıp İngiltere’den sığınma hakkı istedi ve bu ülkeyi ana üssü haline getirdi. Fried, büyük Alman siyasal taşlama geleneğini sürdürüyor ve Heine ve Brecht’in varisi olarak görülüyor. Altmışlı yaşlarında, ama hâlâ bizim 1960’larımızın savunuculuğunu yapıyor. Erich’le zaman zaman geçmişten ve günümüzden söz ediyoruz, kanser ameliyatlarına karşın iyimserliğini sürdürüyor ve çağdaş siyasetin genç sahtekârlarından daha genç gözüküyor. 1987’de bir kez karşılaşıp Rudi Dutschke ve döneklik olgusundan söz ettik. Fransız, Çinli ve İspanyol öğrenciler bir kez daha sokağa dökülmüşlerdi, genel hava 68’dekinden farklı olmakla birlikte kimi zaferler de kazanmışlardı.
68 ideallerinden ricatın en aşırı örneklerini simgeleyen Fransız entelijansiyasının değişken davranışından söz ederken, “Nasıl bu kadar çabuk vazgeçebildiler?” diye soruyordu.
Erich Fried günümüzde Alman dilinde yazan yaşayan en büyük ozan olarak değerlendiriliyor. Şiirleri Berlin Duvarı’nın her iki yanında kolayca dolaşıyor ve ülkenin her iki kesiminde de geniş bir okur kitlesi buluyor. 1986’da Paris’te prestijli bir edebiyat toplantısına çağrıldığını anlattı bana. Yüzlerce gliterati* bulunuyordu toplantıda. Fried bu toplantı için, kendi gözetimi altında özenle Fransızcaya çevrilen bir şiir yazmıştı. Bu şiiri bana önce Almanca olarak okudu, sonra da İngilizceye çevirdi. Hepsini defterime kaydedebilmek için onunla yarıştım. O akşamüstü Fried’ın bana okuduğu şiirin adı “Sol İçin Dua”ydı, şöyle bir şeydi:
Hâlâ inanmadığım sevgili Tanrı
Bir kez daha bir mucize yarat
Çünkü zamanıdır
Ya da aynı anda birkaç mucize birden
(Çünkü bir tanesi az gelebilir)
Ve terk ettiğin bu Fransız aydınlarına
Sonunda her aydın modasını izlememeyi
Moda kıl.
Onları bir saniyede
İyi ve yararlı sapkınlardan
Sefil döneklere dönüştüren
Üslûpçu ivmeyi yitirmelerini sağla
Parlak ifadeleriyle gözleri körleşmesin
İçeriğin yoksulluğunu kavratmayacak kertede
Bu denli iyi olmasınlar şeytanın avukatlığında
Boynuzları çıkacak, ayakları toynaklanacak
Ve artlarında uzun bir kuyruk oluşaca kadar!
Yeryüzündeki hiçbir söylemin
Züppeliği, kibir ve ırkçılığı,
Örneğin anti-Semitizm ya da Arap düşmanlığını
Bağışlatacak kadar zekice olamayacağını kavrat onlara.
Ve Sol’un aptallık, suç ve hatalarının haklı
hiçbir eleştirisinin
Hiçbir şekilde gericiliğe sapmayı haklı
gösteremeyeceğini de
Çünkü Sağ’ın yöneldiği ya da kaydığı yön
Ne Fransa ne de dünya için çıkış olabilir.
Marchais bakışlarına engel de olsa
Gorbaçov’un Stalin olmadığını
Ve Afganistan’daki girişim ne denli feci de olsa,
Nikaragua ya da Güney Afrika sözkonusu olduğunda,
Afganistan ya da Gulag yaygaraları koparmanın,
Ya da bu yolla bir şeyler elde edilebileceğini sanmanın,
Hâlâ budalaca bir suç olduğunu görmelerini sağla.
Alamaz çünkü Reagan ya da Weinberger
İnsanları ve dünyayı kurtarma yolundaki
Safdil arayışların yerini.
”Peki,” dedim, “bitirdiğinde tepkileri ne oldu?” Kafasına şarap kadehlerini fırlatıp onu alçaklık, budalalık, hilekârlık, aptallıkla suçlayıp salonu terk mi etmişlerdi? “Hayır,” diye cevapladı Fried, “ben de şaşırdım ama, çoğu coşkuyla alkışladı”.
Tarih, sonuna yaklaşan bu yüzyıla ilişkin hükmünü henüz vermedi. Dünyanın büyük bölümü kötü günler geçiriyor, ama gerçekleştirilen ilerlemeler ne denli kırılgan ve bozulabilir görünse de, umudun kendisinden vazgeçilemez.
Çeviri: Osman Yener
Bu Tarık Ali’nin Sokak Savaşı Yılları kitabının (İletişim, 1995; Agora, 2008) son bölümünden alınmıştır. Daha önce Mesele dergisinin 17. sayısında yayımlanmıştır.