Sayısı giderek artan iklim felaketlerinin müsebbibi dünyanın endüstriyel çağ öncesine göre “sadece” 1,1°C ila 1,2°C derece daha fazla ısınması. IPCC’nin 1,5°C özel dosyasını^[1] okuyan her aklı selim kişi dünyanın 1,5° dereceden daha az ısınması için amasız fakatsız bir an önce ne gerekiyorsa yapılması gerektiği sonucunu çıkarır. Bu limitin üzerinde riskler artık hızla artıyor.^[2] Hatta bir yığın pozitif [karbon] geri beslemesi neticesinde gezegenin geri dönüşü olmayan bir eşiği atlayıp “sera”ya döneceği ihtimali artıyor ki bu “sera”laşma nihayetinde deniz seviyelerinde bugüne kıyasla on üç ila on metreleri bulan bir artışa sebep olacak^[3]. Yeryüzündeki yedi milyar insanı şöyle bir gözümüzün önüne getirirsek… bu gerçeğe ters düşen hayal etmesi bile güç bir distopya…

1992 Rio Dünya Zirvesi’nden -ve hatta [2015] Paris’ten– bu yana boşa geçen zamana bakılırsa, 1,5°C sınırı hala ciddiye alınır mı alınmaz mı belli değil (ki karbon salım oranları mevcut artışını sürdürürse 2030’da 1,5°C sınırı aşılacak). Kesin olan şey ise uçurumun kıyısına sürüklenişi durdurma ancak piyasa ekonomisine içkin üretimcilikten vazgeçmekle mümkün. Greta Thunberg’in dediği gibi “Günümüzün iklim ve ekoloji krizleri mevcut siyasi ve iktisadi sistemin içinden çözülemez. Bu bir görüşten ibaret değil, matematik ortada.”^[4] Ancak COP26 ‘mevcut iktisadi ve siyasi sistemler çerçevesinde’ kaldığından, gidişat aslında gayet açık: Glasgow konferansı, felakete gidişatımıza önceki konferanslar ne kadar dur diyebilmişse ancak o kadar dur diyebilir.

Tabii bu İskoçya’da olanlara sırtımızı dönebileceğimiz anlamına mı geliyor? Hayır, zirvenin gündeminde bazı önemli konular var. Mesela, kaç ülke “iklim çabaları”nı daha da arttıracak?^[5] Ülkelerin yapmayı taahhüt ettikleriyle iklimi kurtarmak adına küresel ölçekte yapılması gerekenler arasındaki fark nasıl kapanacak?^[6] Büyük kirleticilerin taahhütleri göz önüne alındığında, her birinin salımlardaki fiili düşüşlerinin, “karbon dengeleme”ye (carbon offseting) oranla ve dengelemeye vesile olan ormanların karbon emilimine (forest sink), karbonun tutulumu saklanmasına ve Güney ülkelerine yapılacak sözde temiz yatırımlardaki paylarına kıyasla yeri ne olacak? COP21’de ilkesel olarak kabul edilen karbon için “yeni piyasa mekanizması” nasıl hayata geçirilerek ve nasıl uygulanacak?^[7] Karbona küresel bir fiyat mı biçilecek yoksa zengin ülkeler sınırlarında karbon vergileri koyarak fiilen bir fiyat mı dayatacaklar?^[8] Bu ülkeler nihayetinde bizleri şereflendirip, Güney ülkelerinin iklim mücadelesine destek veren Yeşil İklim Fonu’na senelik yüz milyar dolar ödeme sözlerini tutacaklar mı? Yoksa yoksul ülkelerin küresel ısınmanın halklarını mağdur eden ve giderek artan “zayiat ve hasarlar”ına karşı tazminat taleplerine kulak asmamaya devam mı edecekler? Vesaire vesaire.

Ekonomik çıkarlar ve jeostratejik rekabetlere bağlı olarak bu sorular devlet temsilcilerinin birbirleriyle kıyasıya güç yarışında önemli bir yer arz edecek. Toplumsal hareketlerin eylemleriyle belli konularda ve belli bir ölçekte sonuçları etkileyeceğini de hesaba katmamak olmaz. Mesela “karbon dengeleme”nin yoluna taş koymak önemli ve bu sistem kaldırılabilirse insanlar için çok önemli bir zafer olur. COP sonuçlarını detaylıca analiz edince kapitalizmin güncel durumuna ve kapitalizmin sistemik krizinin vahametine dair dersler çıkacak. Elbette bir yanılsama içinde olmamalıyız, Greta Thunberg’in de dediği gibi neticede COP26 “mevcut iktisadi ve siyasi sistemler çerçevesinde” kalacak. Öyleyse biz de gayet net ve açık olabiliriz: Glasgow HİÇBİR ŞEYE deva olamaz.

Daha çok yenilenebilir [teknoloji]… ve salımlar 

Bu radikal görüşe karşın, yenilenebilir teknolojilerdeki büyük buluşların krizden bir çıkış olabileceği dile getirilir bazen. Bu teknolojilerin ilerlediği ortada, özellikle de elektrik üretim sektöründe. Geçtiğimiz yirmi yıl içerisinde, yenilenebilir kaynakların küresel enerji bileşimi içindeki payı senelik %13,2 oranında arttı. Yeşil kWh’ın fiyatı gayet rekabetçi ve avantajlı hale geldi (özellikle de karasal rüzgârın ve fotovoltaik güneş pillerinin). Uluslararası Enerji Ajansı’na (UEA) göre önümüzdeki on yıl içerisinde elektrik üretimindeki yatırımların %80’ninden fazlası yenilenebilir alanlara olacak. Tabii bundan Avrupa Komisyonu’nun yakın zamanda ifade ettiği gibi “fosil yakıtların küresel olarak terk ediliş sürecinin halihazırda başladığı” sonucunu çıkarmak tamamen yanlış olur.^[9] Hatta bu ifade büsbütün bir yalan. Geçtiğimiz on yılda fosil yakıtların küresel enerji bileşimindeki payı görünürde fark edilemeyecek kadar az azaldı –2009’da %80,3 iken 2019’da %80,2^[10]; geçtiğimiz yirmi yılda kömürün payı yine belli belirsiz azaldı (her sene negatif %0,3); 2014-2019 arasındaysa doğal gazın payı %2,6 ve petrolün payı %1,5 arttı. Fosil yakıtların “küresel terk edilişi”ne dair en ufak bir emare bile yok! İşte bu yüzden küresel CO2 salımları önü alınamaz halde artıyor (2008 krizi ve 2020 pandemisi hariç). 

Peki o zaman aynı anda neden hem daha çok yenilenebilir enerji üretimi ve daha fazla fosil yakıt salımı var? Çünkü yenilenebilir üretim fosil yakıtları ikame edemiyor: sadece küresel enerji tüketimindeki artışı karşılayabiliyor. Tüketimdeki bu artış sermaye birikimiyle aynı doğrultuda ilerliyor (özellikle de dijitalleşmenin artışı ve uluslararası değer zincirlerinin karmaşıklığı enerji-yoğun iki dinamik)^[11]. Burjuva iklim siyasetinin iki boyutu var, Janus’un iki yüzü gibi. Bir tarafta kapitalist hükümetler, “enerji geçişi” ve “en ileri bilimden ilham alan karbon-nötrlüğü” gibi başlıklar üzerine birbirinden hoş açıklamalar yapmada aşık atıyorlar. Ama verdikleri taahhütler iklimi kurtarmaktan çok yeşil teknoloji piyasasına hücum eden şirketleri kollamaktan ibaret. Tam da bu sebepten, aynı hükümetler gayri safi yurtiçi hasılanın (GSYG) büyümesi gerektiğinde yeşil “geçiş”e kolayca bir dur diyebiliyorlar. Ve böylece kâr yasası “en ileri bilim” olan fiziğin yasalarına ağır basıyor. Çin’deki enerji arzına dair gerilimler da tam olarak bunu ortaya çıkardı. 

Dünyanın imalathanesindeki enerji fiyatları artınca…

Neler olduğu cümlenin malûmu: Yükselen bir güç olarak Çin kendisini küresel bir jeostratejik lider olarak konumlandırmaya çalışıyor. Çin’in bu çabası yeşil kapitalizmi andıran “sağduyulu” bir iklim siyasetiyle el ele gidiyor. Şi Cinping bu sebepten Davos’ta Çin’in salımlarının 2030’dan önce düşeceğini vaat etmişti; kısa bir süre sonra Çin’in artık yurtdışında kömürle çalışan santraller inşa etmeyeceğini de eklemişti. Vaziyet pek de öyle değil gibi. Çin’in iklim hedeflerine yer veren gazetelerin mürekkebi henüz kurumamışken Pekin İç Moğalistan’daki kömür üretimini %10 arttırıyordu! Bu artışın sebebi “daha iddialı” iklim hedeflerinin COVID sonrası toparlanmayla kesişmesi deniyor. Çin üretimi mallara rağbet ve siparişin artması göreli bir elektrik kıtlığına sebep oluyor. Rusya’nın başta doğal gaz olmak üzere, ki doğal gaz Avrupa için de önemli bir konu, fosil yakıt ihracatı Çin’in ihtiyaçlarını karşılamaya yetmiyor. Sözün özü fiyatlar artıyor… Bu da küresel toparlanmayı tehdit ediyor. Durgunluk ve enflasyon (stagflation) tehlikesi var. Sonuç olarak Pekin kömür madenlerini tekrar açıyor. 

Financial Times’ın bu duruma dair tahlili çok net: “Kesinti ve kıtlıklarla boğuşan diğer enerji piyasalarında olduğu gibi Çin de faaliyetlerini sürdürmek için kömür kullanımıyla karbonsuzlaşma hedeflerine bağlılık arasında ‘dengeli bir seyirde ilerlemek zorunda.’ COP26 arifesinde bu her ne kadar kulağa rahatsız [!] edici gelse de kısa dönemli gerçek şu ki Çin’in ve birçok ülkenin elektrik ihtiyaçlarını karşılamak için kömür tüketimlerini arttırmak dışında başka seçenekleri yok.”^[12]

Bahse değer bir başka şey, ABD ve Avrupa’nın Çin’in kömür kullanım tercihini eleştirmek noktasında temkinli oldukları. Bu temkinin bariz bir sebebi ise: dünyanın imalathanesinde enerji fiyatlarında kontrolsüz bir artış olursa bunun dünya için peş peşe gelen sonuçları olur. Çin yönetimiyse oldukça pragmatik: Canberra’yı Tayvan, Hong Kong ve başka konulardaki tutumu sebebiyle cezalandırmak adına Avusturalya kömürüne ambargo koyuyor ama Avusturalya yük gemilerinin Çin limanlarına kömür indirmesine göz yumuyor…Sözün özü şu ki: kapitalist siyasetçilerin ekolojik geçiş üzerine paylaştıkları iklim mesajlarına aldanmayın –kendilerini “komünizm” bayraktarları olarak sunsalar dahi. Günün sonunda, son sözü söyleyen sermaye oluyor, iklim değil. Çin Halk Cumhuriyeti’nde de durum böyle, diğer her yerde de. 

“Ekolojik geçiş” namına daha fazla fosil yakıt yakılıyor… 

Enerji piyasalarına dair bu gerilimler kapitalist “enerji geçişi”nin çözümsüz çelişkilerini iyice görünür kılıyor. Çin’in fotovoltaik güneş pillerinin dünya çapında temel tedarikçisi olduğu doğru (ki bu piller çoğunlukla Sincan’da zorla çalıştırılan insanlarca üretilir). Aynı zamanda “nadir element”lerin (rare earths) de başlıca üreticisi. Bu elementler hem birçok yeşil teknolojinin olmazsa olmazlarından hem de bu elementlerden faydalanmak ve dönüştürmek için yüksek miktarda enerji gerekiyor. İnsanlık iklim felaketinin eşiğindeyken kapitalist kâr mantığı bizleri nitekim şöyle bir abesliğe sürüklüyor: daha fazla kömür yakmak zorunlu, böylece fazla karbon salınacak… kârlar daim kılınmış olacak…çünkü yenilenebilir teknolojiler de bu kârlara bağlı! 

Çin “dünyanın imalathanesi” olduğundan sorunun kendisi de kaçınılmaz olarak küresel. Peki bu küresel iklim siyasetine nasıl etki edecek? COP26 “azmi yükseltecek” beklentisi olageldi. İnsanlara her şey kontrol altında mesajı vermek için kâğıt üzerinde iddialı laflar edebilirler. Ama bunların varacağı pek bir yer yok. Birleşmiş Milletler (BM), yakın zamanda çıkan bir raporunda on beş ülkenin (bunlara ABD, Norveç ve Rusya dahil) 2030 yılında öngördükleri fosil yakıt üretim seviyelerinin Paris Anlaşmasında tespit edilen sınırın iki katından fazla olacağına yer veriyor! Yani küresel ölçekte 2030 yılı için öngörülen sınırları kömür %240, petrol %57 ve doğal gaz da %71 oranında aşıyor olacak.^[13]

Financial Times’ın alıntıladığı bir uzman “Çin’deki kömür kıtlığı ve enerji fiyatlarındaki yükselişin kısa vadeli ve dönemsel bir sorun” olmadığı kanaatinde. Aksine bu durumun “daha temiz enerji sistemlerine geçişteki uzun erimli yapısal zorluklar”a işaret ettiğini söylüyor. Haklı da. Yapısal zorluk şu: manevra alanı tükenmiş vaziyette, salımlar bir an önce radikal ölçekte azaltılmalı. Bu yüzden de yenilenebilir enerjiler fosil yakıtların yerini alacak gibi soyut ifadeler yeterli değil. Somut bir şekilde sorulması gereken soru işin başlarında yeşil enerji konvektörleri üretmek için kullanmamız gereken fosil yakıtların sebep olduğu ilave salımları nasıl telafi edeceğiz olmalı. Teknik açıdan yapılması gereken tek şey genel üretim ve ulaşımı kısmak.^[14] Toplumsal açıdansa bu teknik çözümü tasavvur edebilmenin tek yolu gerekli işleri, zamanı ve refahı geniş ölçekte paylaşarak olabilir. Buna sonuçta tekrar değineceğiz. Ama şurası net ki çözümün iki kanadı da -teknik ve toplumsal- kapitalist piyasa rekabeti mantığıyla hiçbir şekilde uyuşmuyor. İşte tam da bu yüzden “karbon nötrlüğü” vaatleri gözden geçirilmeli. 

“Karbon nötrlüğü” ve “yeşil uzlaşılar”ın gerçek yüzü 

Trump, yönetimi Biden’a devrettiğinden bu yana dünyanın başlıca kirleticileri niyetlerinin 2050 yılına kadar türlü “yeşil uzlaşılar” vesilesiyle “karbon nötrlüğü”ne ulaşmak olduğunu ilan ediyorlar (Çin ve Rusya içinse hedef 2060). Bu karbon nötrlüğü aslında kamuoyunu yatıştırmak için anlatılan bir masaldan ibaret. Teorik olarak aslında bu kavram sera gazlarının kirli salımlarını tamamen engellemenin mümkün olmadığı ve dolayısıyla “artakalan” salımların atmosferden karbon tutularak telafi edileceği fikrine dayanıyor. Ama iş fiiliyata gelince kapitalistler ve siyasi temsilcilerinin bundan anladığı şey, acil ve etkili salım azaltmanın cehennemin dibine kadar yolu olduğu ve ne de olsa gelecekte bir noktada teknoloji hızır gibi yetişip atmosferden her sene sadece “artakalan”ları değil 5, 10 hatta 20Gt (gigaton) CO2’yi çekecek (güncel küresel salımlar yaklaşık 40Gt seviyesinde). Sonuç olarak AB ve ABD salımlarını 2030 yılına kadar en az %65 oranında azaltmalı (1,5°C’nin altında kalmak ve tarihsel sorumluluklarını yerine getirmek namına). Gelgelelim “karbon nötrlüğü” çerçevesinde taahhüt edilen AB’nin %55 ve ABD’nin %50-52 oranında salımları “azaltacak”ları.^[15]

Bu stratejinin altındaysa tamamıyla akıldışı bir fikir var: “geçici aşım senaryosu”. Bu senaryo sıcaklıkların 1,5°C’nin üzerine çıkmasında bir beis görmüyorken bir yandan da “Bilim”in dünyayı ileride “negatif salım teknolojileri”yle (NST) soğutacağına bahse giriyor.^[16] Gelgelelim vaziyet şu ki, (1) çoğu NST şu an ya prototip veya tanıtım aşamasında; (2) Grönland buz tabakası için kritik eşik aşılmak üzere, ki erirse tek başına deniz seviyesini yedi metre yükseltebilir^[17]; (3) bu yüzden de NSTlerin işe yarayacağını varsaymak bu teknolojilerin devasa buz kütlelerinin halihazırda çözülmesi başladıktan sonra seferber edileceği ihtimalini ortaya seriyor. Bu senaryoda zarar zaten ortada: “geçici” aşım bizi daimî afetlere sürüklüyor…

Gelin epey kısıtlı bir geçici aşım düşünelim (her halükârda halihazırda tartışılandan daha keskin emisyon azaltımı gerekiyor zaten): bu durumda afetleri tufanları bir kenarı koyarsak dünya, “karbon nötrlüğü”nün “büyüme” stratejisiyle nasıl bir yer haline gelecek? Uluslararası Enerji Ajansı’nın (UEA) önerileri bize fikir verebilir.^[18] Oldukça öğreticiler. Eğer 2050 yılına kadar “net sıfır salım”a ulaşmak istiyorsak UEA’ya göre ihtiyacımız olan şeyler: var olanın en az iki katı nükleer enerji santrali; dünyanın enerji ihtiyacının beşte birinin fosil yakıttan gelmeye devam edeceğini kabul etmek (senede 7,6Gt CO2 salımı demek); bu 7,6Gt CO2’yi tutmak ve yer altı jeolojik havzalarında depolamak (kesin su sızdırmaz denilemez); biyokütle enerjisinden faydalanmak üzere 410 milyon hektar ormanı endüstriyel monokültür ilan etmek (daimi olarak üzerinde ziraat yapılan tarımsal alanın üçte biri demek!); bu biyokütleyi enerji santrallerinde ve yanmayla çalışan kurulumlarda fosil yakıtlar yerine kullanmak (yine salınan CO2’yi tutmak ve yer altında depolamak demek); ileride suyun sınai ölçekte elektroliziyle fiyatı avantajlı hale gelecek “yeşil” hidrojen üretmek mümkün olur ne de olsa diyerek şimdilik kömürden “mavi” hidrojen üretmek (yine CO2 tutmak gerek!); büyük barajların sayısını ikiye katlamak; ve… “yeşil teknolojiler”e yapılacak devasa yatırımların olmazsa olmazlarından “nadir elementler’’i çıkarmak için her şeyi ama her şeyi -hatta Ay’ı bile- yok etmek. Kim böyle bir dünyada yaşamak ister?

Piyasa politikalarıyla toplumsal ve ekolojik felaket kapınızda

Herkesin türlü planları var, UEA’nın da bir planı var… ama bir planlamadan bahsetmek mümkün değil. Yasaklı kelime! Vergiler, teşvikler ve küresel salım ticaretiyle neoliberalizm sözde “karbon nötrlüğü’ne “geçişi” koordine edecekti. AB “55’e uygun” (Fit for 55) planıyla ön saflardaydı. AB başlıca sınai sektörlerinde salım haklarını (emission rights) uygulamaya geçirmede öncü bir yol oynadı ve şimdi bu hakları inşaat, tarım ve taşımacılık sektörlerine de taşıyor. Evin ısı izolasyonu ne kadar zayıfsa veya araba ne kadar çok kirletiyorsa, tüketicilerin ödeyecekleri fiyat o kadar yüksek olacak. Yani düşük geliri olanlar cezalandırılmış olacak. “Karbon dengeleme” ve karbon sınırı vergileriyle Güney ekonomiler de-ve haliyle buralardaki insanlar da- cezalandırılmış olacak.^[19] Piyasa mekanizmalarıyla hedeflerinin bir kısmına dahi ulaşmaktan bile aciz sundukları plan bu işte, tabii biz bu oyunu bozarsak o başka.

Salımları %52 veya %55 oranında azaltmak hiç yoktan iyidir denilebilir. Bazı uzmanların beyanlarının aksine kim ne derse desin “55’e uygun” ve benzeri planlar “doğru yönü göstermiyor.”^[20] İklim için 1,5°C ısınmayı geçmeyecek bir istikameti göstermiyor: halihazırda 2030’a kadar %55 azaltma ve %65 azaltma biçimleri arasında büyük bir uçurum var; bu uçurumdan kaynaklanan CO2 atmosferde biriktiğinden bu uçurum sonradan kapatılamayacak. Toplumsal olarak da “55’e uygun” gibi planlar doğru bir istikameti göstermiyor çünkü bu planlar sömürü mekanizmalarının tahakkümünü, doğanın metalaştırılmasını ve emekçi sınıfların sırtına binen neoliberal politikaları akla getiriyor. Ama hata yapma lüksümüz yok. “Doğru istikamette gitmek” için daha en başta yönümüzü tayin etmek gerek. 

Evet, matematik ortada

Bu makalenin başındaki Greta Thunberg alıntısını hatırlayalım. Genç İsveçli aktivist “matematik ortada” demekle çok haklı. İklim denklemindeki rakamlar çok net: 

1) 1,5°C’yi geçmemek için küresel net CO2 salımlarının 2030 yılına kadar %59 ve 2050 yılına kadar %100 oranında azalması lazım^[21];

2) Karbon salımların %80,2’si fosil yakıtların yanmasından kaynaklı;

3 Fosil yakıtlar 2019 yılı itibarıyla insanlığın enerji ihtiyacının %84,3’ünü karşıladı (senelerdir yer altındaki enerji rezervlerinin %90’ının yer altında kalmaya devam etmesi gerektiğini biliyoruz ama kazı ve keşifler hiçbir şey olmamış gibi devam ediyor);

4) Fosil enerji altyapıları (madenler, boru hatları, rafineriler, doğal gaz terminalleri, enerji santralleri vb.) sermaye nazarında kırk yıllık yatırımlar demek ve bu altyapı inşaatlarının yavaşladığından dahi bahsetmek epey güç. 

5) Fosil yakıt enerji sistemlerinin değerinin dünya GSYH’sinin 1/5’ini meydana getirdiği, bu amorti edilsin edilmesin, bu sistemi ıskartaya çıkarmak şart çünkü yenilenebilir teknolojiler yeni bir sistemi gerekli kılıyor. 

Üç milyar insanın temel gereksinimlerinden yoksun olduğu ve dünyanın en zengin %10’unun küresel CO2’nin %50’sinden fazlasının salımından mesul olduğunu düşünürsek bunun önümüze kaçınılmaz olarak serdiği bir dizi politik çıkarım var:

-1,5°C’yi geçmemek için enerji sistemini değiştirirken fosil kaynakları yer altında bırakmak ve yoksul insanlara meşru haklarını kullanabilmeleri için daha fazla enerji tahsis etmek süregiden kapitalist birikimle ter düşüyor;

-felaketi durdurmanın yolu iki boyutlu bir eylemden geçiyor, bir yandan küresel üretim azaltılıp üretimi demokratik yöntemlerle belirlenmiş gerçek insan ihtiyaçlarının hizmetine sokmak için yönlendirmek ve aynı anda doğal sınırlara riayet etmek;

-bu ikili eylemin gerekli kıldığı şeylerden biri gereksiz ve zararlı üretimin ve fuzuli ulaşımın kısıtlanması ve büyük enerji, finans ve endüstriyel tarım tekellerinin kamulaştırılması; 

-sermayedarlar elbette bunu istemeyecekler ki kendi nazarlarında sermayeyi yok etmek suç teşkil eder, dehşet verici insani ve ekolojik afetleri önlemek pahasına bile olsa;

-Alternatif ise çarpıcı bir basitlikte kendini gösteriyor: ya devrim, insanlığın kendi varoluşunun üretim koşullarını yeniden eline alması için kapitalizmi yok etmesine izin verecek ya da kapitalizm kendi barbarca ilerleyişini ağır hasarlı ve hatta yaşanamaz bir gezegende sürdürmek pahasına milyonlarca masum insanı yok edecek. 

Bu stratejik ufuk tek bir ağızdan “tek yol devrim” deyip susalım demek değil. Neoliberal hükümetlerden, onların iklim konferanslarından (COP), sistemlerinden ve “yasalar”ından hiçbir şey beklememek gerekiyor demek. Otuz yılı aşkın süredir yönetenler ekolojik tehlikeyi anladıklarını iddia ettiler ama neredeyse hiçbir şey yapmadılar. 

Ya da, bizi iklim felaketinin kıyısına sürüklerken çok şey yaptılar: kemer sıkma politikaları, özelleştirmeler, deregülasyon, çokuluslu şirketlere kârlarını mümkün olduğu kadar büyütmek için yardımlar ve endüstriyel tarıma destek. Tüm bunlar akıl tutulması yarattı, dayanışmayı aşındırdı, biyo-çeşitliliği mahvetti ve ekosistemi bozdu. Bu siyasiler, günün sonunda sermayenin yok ediş mantığını ifa etmekle yükümlü yöneticilerden başka bir şey değiller. Onları başka bir politikaya ikna etmeyi ummak nafile: en iyi ihtimalle mevcut güç ilişkileri dahilinde geri adım atarlar. 

Mücadelede umuttur

Alternatife ihtiyaç var haliyle de talepleri hayata geçirecek bir programa. Yolu yordamı çoktan belli bir şeyden bahsetmiyoruz dolayısıyla gerçek bir eylemlilik başlatarak adım adım bu program üzerinde çalışmamız lazım. Bunu yapmak için emekçi sınıfların bilinç seviyesinden başlamamalı, öncelikli olarak iklim fiziğinin tanıladığı nesnel duruma kapsamlı bir küresel yanıt verme ihtiyacına odaklanmalıyız. Sözün özü şu ki: 1,5°C ısınmanın altında kalmak için fosilleri yerden çıkarmayan, geçici bir aşım yapmayan, karbon dengelememeye başvurmayan, biyoçeşitlilik dengelemeyi öngörmeyen; karbon tutulumu ve depolamasıyla biyoenerji elde etme (BECCS) ve nükleer gibi tehlikeli teknolojileri ihtimal dışı bırakan; demokrasiyi geliştiren, barışı hakim kılan, toplumsal ve iklim adaletini gözeten (farklılaştırılmış sorumluluk ve kabiliyet ilkesini gözeten); kamu sektörünü güçlendirip daha az üretimi, daha az ulaşımı, daha çok iş, refah ve kaynak paylaşımını  %1’e ödeten bir plana ihtiyacımız var. Bu plan, tüm gereksiz ve zararlı üretimi ortadan kaldırırken işçilerin ücret kaybı olmadan kolektif olarak yararlı faaliyetlere yönlendirilmesini temin etmeli; endüstriyel tarım ve et sektörünü bir an önce terk edip agroekolojinin önünü açmalıdır. Bu bariz bir şekilde anti-kapitalist bir plandır. En güçlü yanıysa kelimenin tam anlamıyla hayati olması: hayatı kurtarmak için elzem. 

Böyle bir plandan fersah fersah uzağız: bunu inkâr etmenin bir anlamı yok. Gerekli olan şeyse: bedelini ödediğimiz geçmiş yenilgileri bir yana bırakıp insanları ikna etmek için büyük bir kararlılık, sabır ve cesaret göstermek. Bu yenilgilerin üstesinden gelmenin önünde çok engel var. Böyle bir durumda ciddi bir ümitsizliğe düşme tehlikesi de göz ardı edilemez. Melankolik bir tutulma hiçbir şeyin çözümü değil. Gramsci’nin dediği gibi ancak mücadele tahmin edilebilir, sonuçları değil. 20. Yüzyılın bize öğrettiği korkunç dersleri hiç unutmayalım: kapitalizm koşullarında en kötüsü her zaman mümkün. Tekrar tekrar söylemeliyiz: sadece kolektif mücadele bu gidişatı tersine çevirebilir ve hiçbir zaman mücadele etmek için geç değil. Elbette kaybedilen kaybedilmiştir, nesli tükenen canlılar geri gelmeyecekler. Felakete ne kadar saplanmış olursak olalım mücadele her zaman bir umut kapısı aralar. 

Mücadele ederken sadece ürkütücü tehlikelerin değil alternatifi güçlendiren şeylerin de farkında olmalıyız. Çelişki şu ki tehlikenin devasa ölçeği bizleri güçlendirebilir çünkü bu bize gerekli bir devrimci değişim ihtimalini sunuyor. Sistemin ve temsilcilerinin çalkantıda olan meşruiyet krizi bizleri güçlendiriyor: haberleri olmasına rağmen hiçbir şey yapmayarak ekolojik felaketin büyümesine sebep olan bu insanlara itimat etmek zorunda değiliz. İklim değişikliği biliminin tanıları bizleri güçlendiriyor: bu tanılar yukarıda maddelendirilene benzeyen bir planın gerekliliğini nesnel olarak ortaya koyuyor. Uluslararası gençliğin giderek büyüyen örgütlülüğü bizleri güçlendiriyor: gelecekte yaşayacakları dünyanın şimdiden yıkılmasına karşı çıkıyorlar. Yeni feminist dalga bizleri güçlendiriyor: şiddete karşı verdikleri savaş var olan her şeyin metalaşmasının karşısına dikilen birbirini gözetme kültürünü yayıyor. Yerli halkların övgüye değer direnişleri bizleri güçlendiriyor: dünyaya bakış açıları bizlerin doğayla yeni ilişkiler icat etmesine yardım edebilir. Köylülerin mücadeleleri bizleri güçlendiriyor: endüstriyel tarım şirketlerine dur diyerek her gün alternatif üretim biçimlerini hayata geçiriyorlar. Ahlaki mücadeleyi kazanabilir ve yeri göğü titretebiliriz. 

Ahlaki mücadeleyi kazanabilir ve yeri göğü titretebiliriz. Bunu yapmak her türlü sömürü ve baskıya karşı yürütülen mücadeleleri ve bu mücadelelerin dolaşıma soktuğu birikimi birbirleriyle eklemlemeye ve birleştirmeye bağlı. Bu kesişim belirleyici önemde. Toplumun tek seferde ekolojik, sosyal, feminist ve ahlaki bakımlardan esaslı bir dönüşümünün somut bir ihtimal olduğunu bize gösterebilecek ölçekte bir toplumsal hareketi ancak bu kesişimle harekete geçirmek mümkün. Mevcut bağlamda, güçlü bir toplumsal dip dalga, işçi sınıfı ve işçi örgütlerinin kapitalist büyümeyi mümkün kılan üretimciliğe teslimiyetten kopuşları için vazgeçilmez olacaktır. Bu kopuş büyük bir mücadele: dünya için verdiğimiz bu mücadeleyi üretenler üretimciliğe karşı direnmezse kazanamayız. Bu başkaldırıya hazırlanmalıyız. Kızılı ve yeşili birleştiren konuşmalar ve talepleri (özellikle de çalışma saatlerinin ücret kaybı olmadan ciddi oranda azaltmayı) öne sürmeliyiz, ama bu da yetmez: küresel ölçekte işçi sendikalarını, ekolojik, feminist, köylü ve yerli solu bir araya getiren ve ağ kuran somut girişimleri çoğaltmalıyız.

İşte bu bağlamda doğayı ve insanları yok eden mega-projelere karşı yürütülen bölgesel mücadelelere özellikle dikkat kesilmemiz gerekiyor. Bu mücadelelerin olduğu yerlerde sermayenin toplumsal ve çevresel olanı birbirinden ayırmak üzere inşa ettiği engellerin üstesinden gelinebilir., İklim krizi üzerine kitabında Naomi Klein bu mücadelelere genel bir ifade olarak Barikatistan (Blockadia) demeyi öneriyor.^[22] İşin özü itibarıyla bu “ekolojik Barikatistan,” “Sarı Yelekliler”inkine benzer “toplumsal Barikatistan”la birleştikçe Sermayenin her şeyi dümdüz edişine bir alternatif sunabilir: yani bu dünyada gayet de iyi var olabilecek, dünyayı sermayenin kirinden, pasından, lekelerinden temizlemek ve bizlere de nefes aldırmak için eko-sosyalist bir proje.

26 Ekim 2021

Dördüncü Enternasyonal internet sitesi için yazılan bu yazı Luttes écologiques et sociales dans le monde. Le rouge s’allie au vert (Dünyadaki Ekolojik ve Toplumsal Mücadeleler: Kızılın Yeşille Buluşması) başlıklı, Daniel Tanuro ve Michael Löwy’nin derlediği ve Ekim ayı sonunda Textuel’in basacağı, kitabın giriş bölümünden bazı parçalar almıştır.

Çeviren: Anıl Aşkın

---

Notlar

^[1] https://www.ipcc.ch/sr15/

^[2] Özellikle: aşırı hava olayları, yaşadığımız medeniyetin büyük şehirlerinin su altında kalıp yok alma riski, büyük alanların yüksek sıcaklık ve nemden dolayı yaşanamaz hale gelme riski. 

^[3] Will Steffen ve diğerleri., “Trajectories of the Earth System in the Anthropocene”, PNAS, Ağustos. 2018. 

^[4] https://twitter.com/gretathunberg/status/1274618877247455233?lang=en

^[5] Şu ana dek on yedi ülke ve ilaveten Avrupa Birliği çabaları arttırıyor. https://www.nytimes.com/article/what-is-cop26-climate-change-summit.html#link-67cd21b3

^[6] ‘Ulusal olarak belirlenmiş katkılar’a göre (yani ülkelerin tekil iklim planlarına göre), 2100 yılında ısınma 2,7 ila 3,5°C arasında olacak. 

^[7] Bu “yeni piyasa mekanizması”nın Kyoto Protokolü dahilinde uygulanan çeşitli sistemlerinin birleştirip yerlerine geçmesi bekleniyor. Bu mekanizmanın çalışma esasları yurt içi salım azaltma yükümlülüklerinin ne ölçüde esnetilip esnetilemeyeceğini belirleyecek. Bu konudaki müzakereler COP25’in sonuçsuz kalmasına sebep oldu. 

^[8] Karbona sınır vergileri Avrupa Komisyonu’nun önerdiği “55’e uygun” stratejisinin bir parçası. 

^[9] AB Komisyonu, İletişim “55’e uygun”.

^[10] https://www.reuters.com/business/environment/global-fossil-fuel-use-similar-decade-ago-energy-mix-report-says-2021-06-14/

^[11] Bir hatırlatma yapalım: havacılık ve deniz ulaşımından kaynaklı salımlar hızlıca artıyor olmasına rağmen bunlar hiçbir devlete ait görülmüyor.

^[12] Financial Times, 8 Ekim 2021.

^[13] https://www.nytimes.com/2021/10/20/climate/fossil-fuel-drilling-pledges.html

^[14] Bu konuya şurada değindim: Yeşil Kapitalizm: Neden İşe Yaramaz (Merlin/Resistance Books/IIRE, Londra, 2013). Smil Vaclav’ın da Enerji ve Medeniyet: Tarihten Bir Kesit (2018) kitabında dediği gibi şöyle bir “temel yasa” söz konusu: “Yeni bir enerji arzına her geçiş varolan enerji ve itici güçlerin yoğun seferberliğiyle mümkün olur: odundan kömüre geçişte insanın kas gücü devreye girdi, kömür yakılarak petrolün gelişimi sağlandı ve bugünün fotovoltaik güneş pilleri için ve rüzgar türbinlerine gereken metalleri eritip eğip bükmek, gerekli sentetik plastik ve yüksek enerji gerektiren diğer girdiler için fosil enerjilerin bu cisimleşmiş halleri gerekti.”

^[15] “Azaltma”yı tırnak içinde kullanıyorum çünkü AB ve ABD yeşil uzlaşıları yurtiçi salımlardaki azaltımlar için alternatif mekanizmalara sıklıkla başvuruyor, mesela ağaç dikmek ve “karbon kredisi” satın almak gibi. 

^[16] Negatif Salım Teknolojileri (NST) atmosferdeki CO2’yi alıyor, jeomühendislikle (ki bu şu ana kadar IPCC tarafından desteklenmiyor) güneş radyasyonunun bir kısmını tekrar uzaya yolluyor. Yani nükleer enerjiye başvurmak bu aşamada “düşük-karbonlu teknoloji” oldu. 

^[17] IPCC’nin 1,5°C raporuna göre Grönland buz tabakası için kritik eşik endüstriyel çağ öncesi seviyelere kıyasla 1,5 ila 2°C ısınma seviyesinde. 

^[18] https://www.iea.org/reports/net-zero-by-2050

^[19] Kimsenin dikkat etmediği bir diğer mesele şu ki sınır vergisi Küresel Güney’e Kuzey’de belirlenmiş karbon fiyatını dayatacak. Bu yüzden de BM’nin İklim Değişikliği Kongresi’nde güvence altına alınan farklılaştırılmış yükümlülük ve kabiliyetler ilkesini ihlal edecek. 

^[20] Mesela, François Gemenne (Professör – Liège Üniversitesi and Sciences Po, söyleşi in Le Soir, 18 Temmuz 2021) ve Jean-Pascal van Ypersele (former vice-chairman of the IPCC, Professör -the Catholic University of Lou-vain, RTBF’de söyleşi):https://www.rtbf.be/info/societe/detail_ des-inondations-extremes-le-giec-les-annoncait-en-1990-rappelle-jean-pascal- van-ypersele?id=10804972) 

^[21] IPCC’nin 1,5°C raporu. Net salımlar hesaplanırken ormanlar ve toprağın karbon emilimi artışından, ki bu da açıkça teşvik edilen bir şey, CO2 salımları çıkarılıyor. Küresel hedef %59. Kuzey ve Güney ülkelerinin farklı yükümlülüklerini göz önüne alırsak gelişmiş ülkelerin 2030 yılına kadar karbon salımlarını daha sert bir şekilde azaltmaları (AB için en az %65) ve “net sıfır salım”a da 2050’den epey önce ulaşılması gerekecek. 

^[22] 22. Naomi Klein, This Changes Everything. Capitalism vs the Climate [Bu Her Şeyi Değiştirir: Kapitalizm ve İklim], A. Knopf, 2014.

16 Ocak 1919. İç savaş tam hızıyla sürüyor. Amiral Kolçak’ın beyaz birlikleri Ural’ı aşmış Moskova’ya doğru ilerlemektedir. Kızıllar tarafından denetlenen bölgeler hızla daralmakta. Sovyetler ölüm tehlikesiyle karşı karşıya. Kremlin’deki bürosunda Lenin, yine de doğanın muhafazası konusunda  tartışacak zamanı buluyor.

Eğitimden sorumlu Halk Komiseri Lunaçarski’nin tavsiyesi üzerine o gün Lenin Astrahan Bölgesel Yürütme Komitesi’nden Nikolay Podiapolskiy’i ağırlıyor. Bu bölgedeki askeri-siyasal durum hakkındaki son bilgileri tartışmak istiyor. Fakat bilimsel tarım uzmanı olan Podiapolskiy Volga deltasında bir integral doğal rezerv (“zapovednik”) yaratılması için kendisinden destek talep ediyor.

Lunaçarski Podiapolskiy’e önerisini doğal zenginliklerin muhafazasına yönelik genel bir siyasetin gerekliliği çerçevesinde sunmasını önermişti. Bilgece bir tavsiye: Volga projesini onaylamaktan pek memnun olmasa da, Lenin ondan tüm ülkeye uygulanabilir bir kararname yazmasını istiyor. Bunun “acil bir öncelik” olduğunu ekliyor. Bu sonucun verdiği hevesle Podiapolskiy azimle çalışıyor. Ertesi sabah metin Lenin’in bürosunun üzerinde. Aynı gün Vladimir İlyiç tarım uzmanına onayını iletiyor fakat metnin Eğitim Komiserliği’ne (Narkompros) de sunulup onaylanması gerektiğini belirtiyor.

Volga deltası zapovednik’i Podiapolskiy tarafından Astrahan dönüşünde kuruluyor. Uzun bir dizinin birincisi olacaktır – on yıl sonra zapovednikler 40 bin km2’ye yayılacaktır. Öte yandan Narkompros doğanın muhafazası hakkında geçici bir komisyon kuracaktır. Birçok ünlü bilim insanını bünyesinde barındıran komisyon Komünist Parti üyesi bir astronom tarafından yürütülecektir: Vagran Tigran Ter-Oganesov.

Narkompros

Bununla birlikte Podiapolskiy’in projesinin genel bir kararnameye tercüme edilmesi için iç savaşın sonunu beklemek gerekecektir. 21 Eylül 1921’de imzalanan bu kararnameyle doğayı muhafaza siyasetinin Narkompros’un sorumluluğu altına yerleştirildiği tasdik edilir. Bu nokta temel bir öneme sahiptir.

Odun ve kürk ihracatı önemli bir döviz kaynağı teşkil ediyordu, ve açlıkla savaşmak için ekilecek toprağa susamış olan köylüler… doğal mirası koruma konusuyla –hafif bir ifade kullanmak gerekirse- pek ilgili değildi.

İktidarın ele geçirilmesinden iki gün sonra Sovyet hükümeti toprağı, yeraltını ve ormanları millileştiren “Toprak hakkında” kararnamesini kabul etmişti. Fakat Lenin millileştirmenin yalnızca gerekli bir önkoşul olduğunun ve bir sosyalist siyaseti garanti etmeye yetmediğinin bilincindeydi.

Muhafaza siyasetini Narkompras’a emanet etmek diğer devlet aygıtlarının bürokratik ve faydacı “kısa vadeci” mantıklara karşı korumak anlamına geliyordu. Özellikle de Tarım Komiserliği’nin aksine Narkompros her şeyden önce bilimsel kaygıların esas alındığı bir yönetim şansını sunuyordu.

Ekolojistler ve Sovyetler

Troçki tarafından ifade edilen “eşitsiz ve bileşik gelişme yasası”nı biliriz: Geri kalmış bir ülke, dünya pazarına entegrasyonu dolayısıyla son derece modern çizgiler taşıyabilir. Bu paradoks yalnızca ekonomide geçerli değil: Rus ekolojistleri daha 1917 öncesinde bilim dünyasında ön sıralardaydı. En ünlüleri jeokimyager Vladimir Vernadsky (biyosfer kavramının mucidi), fakat bir dizi başka bilim insanı da–zoolojist Kozhevnikov ve botanist Borodin gibi- uluslararası nama sahipti.

Bu bilim insanları, ABD’deki parklarda olduğu gibi, yalnızca doğal mabetleri korumak niyetinde değildi. Ekosistemlerin işleyişini de anlamak istiyorlardı. Eski rejim onları dinlememişti. Sovyet hükümeti, araştırmaya ayrılmış ve her türden insan müdahalesinden (teorik olarak) azade integral rezervler yaratarak onları tatmin ediyordu.

Vernadsky liberal bir parti olan Anayasal Demokrat Parti’nin (“Kadet”) kurucularındandı. Genel açıdan Rus bilim insanlarının bolşeviklere yönelik herhangi bir siyasal sempatisi yoktu. Dolayısıyla devrimin onların araştırmalarının bağımsızlığına saygı duyması ve onların işbirliğini talep etmesi kendileri için fazlasıyla şaşırtıcıydı…

Bu işbirliğinden ekolojinin bir bilimsel disiplin olanak gelişimine katkıda bulunan bir dizi olağanüstü inisiyatif ortaya çıkmıştır. Hatta bu alanda yirmili yılların SSCB’si uluslararası sahnede öncü bir pozisyona sahipti.

Antikapitalizm ve Rasyonel Yönetim

Devrimci iktidarın çevrenin korunması alanındaki siyaseti az bilinir. Stalinist karşı-devrim ve sonraki felaketler tarafından (Aral denizi, Çernobil) üstü örtülmüştür. Yeniden saygınlık kazanmayı hak ediyor. Çünkü hakikatin de kendi hakları var… ve dersleri son derece güncel.

Douglas Weiner’in [1] vurguladığı gibi bolşevik yöneticiler sosyalizm ile toplumun bilime dayalı rasyonel örgütlenmesini eşit tutuyorlardı. Fakat bilimin siyaset tarafından her türden araçsallaştırmasını dışlıyorlardı.Bilimi sıkı bir düzen altına alan siyaset onlara göre bilimi ancak kısırlaştırabilir ve nihayetinde rasyonel bir toplumsal gelişim projesine zarar verirdi.

Bolşevik teorisyenler, ve Lenin en başta, antikapitalizmi tutarlı her bilim insanına mantıksal olarak kendini dayatacak bir sonuç olarak görüyordu. Tüm disiplinlerdeki bilimsel çalışmalara yaklaşımlarındaki ciddiyet bundan ileri geliyordu. Bu tutum Marx ve Engels’in Ricardo, Smith, Morgan veya Darwin karşısındaki tutumuyla aynı doğrultudaydı: bilimsel keşifleri eleştirel biçimde dahil etmek, araştırmacıların felsefesi önvarsayımlarını tartışmak, gerektiğinde de sınıfsal kavrayışlarından kaynaklı ideolojik sapmalarını teşhir etmek.

Maddeci Ekoloji

Podiapolskiy’in önerilerinin olumlu şekilde karşılanışını anlamak için Lenin’in “burjuva bilim insanları” karşısında tevazuyu salık verdiğini ve tarım bilimcinin Rus muhafazacılarının özel bir akımına dahil olduğunu bilmek gerekir: ne bir nostaljik romantik ne de “kötü” türleri yok ederek “iyi” türleri ayrıcalıklı kılmayı amaçlayan araçsal ekolojinin taraftarıydı, o üçüncü bir akımın temsilcisiydi, D. Weiner’in maddeci ekolojistler olarak adlandırdığı akımın.

Nikolai Podiapolskiy, Grigoriy Kozhevnikov, Vladimir Stanchinsky ve diğerleri son derece modern bir yaklaşım geliştiriyorlardı: Çevrenin yıkıma uğrayışının nihayetinde toplumsal bir çöküşe de yol açacağı kaygısıyla, insanlığın doğanın rasyonel yönetimini üstlenmesi gerektiğini, bunun da mümkün olan en hassas biçimde, olabilecek en iyi bilime yaslanarak  yapılmasını savunuyorlardı. Bu bilim insanları için zapovednikler canlı organizmaların biyolojik ortamda nasıl işlediğini anlamaya yarayan birer laboratuvar teşkil ediyordu, böylece toplumun ekosistemin imkanlarına en uyumlu (bilhassa tarımsal) gelişim yönelimlerini bilinçli olarak tercih edebilecekti.

Kısmî Fakat Reel Bir Yakınlaşma

Bu yaklaşım Lenin’in ancak ikna edebilirdi. Hatırlatalım, tahrip olmuş doğal kaynakları sermayeyle ikame etme imkanı hakkındaki (bugün moda olan) iktisadi teorilerin erken bir eleştirisini borçluyuz Lenin’e: “Doğanın güçlerinin yerini insan emeğiyle doldurmak, uzunluk ölçülerinin yerini ağırlık ölçüleriyle doldurmak kadar imkansızdır” [2]. Ormanları millileştirmeye ilişkin sovyet kararı da gökten zembille inmemişti: Marx’ın kapitalist kısa-vadecilik ile mecburen uzun vadeli olan sorumlu bir planlı ormancılığın (silvikültürün) ihtiyaçları arasındaki çelişki hakkındaki analizleriyle aynı doğrultudaydı.

Genel anlamda, doğayla madde mübadelelerinin insan tarafından rasyonel düzenlenişi fikri Lenin’e yabancı değildi. Marx’ın “toplumsal insanın, birleşik üreticilerin doğayla metabolizmalarını aklî biçimde yönetmeleri”gerekliliği  –bilhassa insan dışkılarını toprağa geri verme – hakkında yazılarından haberdardı.

Bununla birlikte bolşevik yöneticilerin Stanchinsky, Kozhevnikov ve diğerlerinin kaynakların sınırlılığı, gelişmenin sınırları ve ekolojik tehdit hakkındaki uzun vadeli perspektiflerini benimsediğine dair hiçbir veri yok. Aksini iddia etmek anakronik ve mistifiye edici olurdu.

Kimi komünistler bu meselede hassas olmuş olabilirler, yönetimleri öyle değildi. Üç nedenden ötürü: 1) Yapacak başka işleri vardı; 2) küresel bir ekolojik kriz riski henuz bir bilimsel tahayyüldü, toplumsal krizin belirleyici bir boyutunu teşkil etmiyordu; 3) “doğanın tahakküm altına alınması” konusundaki bilimci fikirlerin fazlasıyla alıcısı vardı [3].

1928 Dönemeci

Bununla birlikte genç sovyet iktidarının muhafaza politikası, marksizme dahil edilmeyi bekleyen bilimsel gelişmelerle doluydu. Özellikle de Stanchinsky’nin bitkiler tarafından yakalanan güneş enerjisinin besin zincirinin çeşitli düzeylerindeki dağıtımı, bunun doğal toplulukların dinamik dengesi üzerindeki sonuçları ve insan-doğa “metabolizmasının rasyonel yönetimi” konusundaki içerimleri bilhassa önemli ve cesaretlendiriciydi.

Ne var ki bu teorik-pratik atılım stalinist karşı-devrimle kesin biçimde dağıtılmıştır. 1928’den itibaren, araştırmacıların “burjuva” veya “küçük burjuva” kökenleri, tutumlarını saf dışı bırakmak üzere giderek daha sık teşhir ediliyor. Stalin siyasi diktatörlüğünü pekiştiriyor. Yumuşak ve parlak Lunaçarski’nin garantörü olduğu bilimsel düşünce özgürlüğünü hoşgöremiyor (1929’da Narkompros’u bırakmak durumunda kalıyor).

 “Proleter Bilimi”

Birinci beş yıllık planla (1929-1934) birlikte gerilim hızla yükseliyor. Ekolojistler ormanın tarımsal kullanımının ve avın ölçüsüzce artmasını teşhir ediyor. Özellikle de zorunlu kolektifleştirmenin sert bir eleştirisini yapıyorlar: ekosistemlerin doğal üretkenliğinin hiç hesaba katılmadığını, başarısızlıkla sonuçlanacağını ve biyoçeşitliliğin yitirileceğini ifade ediyorlar.

Olgular öngörüleri doğruluyor: Tarımsal üretim yıkılıyor. Köylülerin isyanı sonucu tabii, ekolojik işleyiş problemlerinden kaynaklı olarak değil (bunun etkileri uzun vadede ortaya çıkacaktır). Ama fark etmiyor: Stalin için eleştiri kabul edilemez. Günah keçileri arıyor. Zapovedniklerin dokunulmazlık karakteri teşhir ediliyor, “burjuva bilimcileri” “sabotaj” yapmakla suçlanıyor.

Bu nefret propagandası marksizmle bilimler arasındaki ilişkilerde bütünlüklü ve hızlı bir tersyüz oluşa yol açıyor. Stalin “proleter bilimini” icat ediyor: yani partiye, dolayısıyla partinin şefine tâbi olan bilim. Kaygıları yalnızca pratik düzeyde, temel araştırmalardan vazgeçiliyor ve Planın ve üretimci hedeflerinin hizmetine koşuluyor. İlan edilmiş yeni bir hakikat olan “diamat” (diyalektik materyalizm) Kutsal Engizisyon’a yaraşır bir politika çerçevesinde dinî dogmanın yerini alıyor.

Vahşi Baskı, Seçmeci Öfke

Bizzat Stalin tarafından yönetilen bu taarruz akademik çevrelerde filozof Izaak Prezent tarafından yürütülüyor. Onun izinde, yaltaklanma uzmanı şarlatanlar gerçek bilim insanlarının yerini almayı başaracaktır. Onları “işçi sınıfına ihanet”le suçlamak ve üretimi artırmak için mucizevi sözde çözümler ileri sürmek yetecektir.

Genetiği “sahte burjuva bilimi” olarak teşhir etmesiyle Lyssenko tarihe bu acımasız yeniyetmelerin prototipi olarak geçti. Stalin ona övgüler düzerken, Nikolay Vavilov, biyoçeşitliliğin öncüsü, ilk dünya tohum bankasının kurucusu, casusluk faaliyetleri yürütmekle suçlanıp hapis cezasına mahkum ediliyor. Hapiste ölecektir.

Baskı çevre savunucularına da yöneliyor. Eski kamu sağlığı yüksek müfettişi ve bakan Kaminskiy 1937’de tutuklarıyor ve idam ediliyor: Sınai kirliliğin sağlık üzerindeki sonuçlarını eleştiriyordu. Stanchinsky ve yirmi kadar başka bilim insanı 1934’te tutuklanır.

Bu insanların başlarına gelen Batı’da Vavilov’un durumu kadar tepki yaratmadı. Douglas Weiner bu seçmeci öfke için ilginç bir açıklama sunuyor: “Güce yönelmiş bilimsel kültürümüzün genetiğe dönük bir saldırıyı hızla gündemine alıp [ekolojinin] boyunduruk altına alınması konusunda sersemce cahil kalmış olmasında çok da şaşırılacak bir şey yok aslında”

Şu Lenin Şeytanı

Genetiğin savunusuna soyunmak kolay sonuçta: Artık oturmuş bir bilim ve doğanın egemenlik altına alınmasına ilişkin teknokratik rüyaları süslüyor. Rus ekolojisinin bürokratik boğazlanışını teşhir etmek ise daha sıkıntılı çünkü kapitalist sorumlular elli yıldır doğranın yıkımı ve içerdiği tehditler konusunda alarm zilini çalan tonlarca bilimsel raporu yok sayıyorlar. Bu kapitalist karar vericilerin tutumunun nedeni aşikâr: onlar da kendi tarzlarında dogmayı bilimin önüne çekiyorlar; onların gözünde maddi büyümeyi sorgulamak Stalin için olduğu kadar bir tabu teşkil ediyor.

Elbette ki bolşevikler zamanından önce gelen ekososyalistler değildi. Fakat bu, şu Lenin şeytanının, tam iç savaşın ortasında, insanlık ile doğa arasındaki ilişkiler tarihinin seyrini belki de değiştirebilecek olan bir siyasete girişmek için yalnızca birkaç saatlik görüşmeye ihtiyaç duyduğu gerçeğini değiştirmiyor.

Çev. Uraz Aydın

[1] Bu makale esas olarak Douglas Weiner’in şu kitabını temel alıyor: “« Models of Nature. Ecology, Conservation and Cultural Revolution in Soviet Russia », University of Pittsburgh Press, 1988. Bu çalışmanın fransızca bir değerlendirmesi yoldaşımız Jean Batou tarafından yapıldı: « Révolution russe et écologie », Vingtième Siècle. Revue d’histoire.

 Vavilov olayı Peter Pringle’in kitabında incelenmiştir: « The Murder of Nikolaï Vavilov. The Story of Stalin’s Persecution of one of the Great Scientists of the XXth Century », Paperback, 2011.

[2] Lenin, « La question agraire et les critiques de Marx » [Tarım meselesi ve Marx’ın Eleştiri], Œuvres, Ed. Sociales, V. Cilt. Doğal kaynakların yerini sınırsızca sermayeyle doldurmak imkanı, iktisatçılar Hartwick ve Solow tarafından savunulan “zayıf sürdürülebilirlik” tezinin altında yatan görüştür.

[3] Troçki’nin tavrı bu konuda karakteristiktir: Bir yandan bilimsel araştırmanın bağımsızlığı lehine tutum alırken bir yandan da “sosyalist insan” tarafından “doğanın egemenlik altına alınması”nın aşırı bir versiyonunu savunuyor. Bkz. D. Tanuro, « Ecologie, le lourd héritage de Léon Trotsky » [Ekoloji, Lev Troçki’nin Ağır Mirası].

Çevrenin korunması için mücadeleleri, sömürülenler ve ezilenlerin reel toplumsal ihtiyaçlarının tatmini için verilen mücadelelerle ilişkilendirmeyi esas alan siyasal yaklaşıma ekososyalizm diyoruz. Bu yaklaşım üretimci olmayan, baskısız ve sömürüsüz, doğanın geri kalanına karşı saygılı ve temkinli demokratik sosyalist bir toplumun gelişini hazırlar.

Açık bir kavram olan ekososyalizm farklı çeşitlerde yorumlanabiliyor. Aranızda Fransızca konuşanlar muhtemelen JL. Mélenchon’un daha devletçi ve ulusal egemenlikçi bir eğilime sahip ekososyalizminden haberdardır. Kimi ülkelerde hükümet etme meraklısı sosyal-demokratlar veya son derece anaakım yeşil partiler de ekososyalist bir perspektifle hareket ettiğini iddia edebiliyor. Dolayısıyla genel olarak ekososyalizm adına konuşamayız. Aşağıda önerilen 10 madde benim dahil olduğum uluslararası devrimci-marksist akımın ekososyalist yaklaşımını özetliyor.

1. Ekososyalizmimiz dört tespitten ileri geliyor:

• Şimdiden ekolojik sorunları göz önünde bulunduran ve bugünden ekolojik yıkıma yanıt üreten bir antikapitalist geçiş programının gerekliliği. Dolayısıyla çevrenin korunmasını ve restorasyonunu kapitalizm sonrasının “güzel günlerine” gönderen siyasal akımlardan ayrılıyoruz;

• Sömürülenlerin ve ezilenlerin özörgütlenmesine dayanan demokratik doğrudan eylemi esas alan bir stratejinin gerekliliği. Bu strateji enternasyonalist bir perspektife sahip olmalı ve toplumsal hareketlerin özerkliği ile kadınların ve genel olarak ezilen tabakaların özörgütlenme hakkına saygı duymalıdır;

•  Kapitalist toplumun altını oyan derin bir anlam ve değerler krizinin varlığı. Soyut değerin hakimiyeti ile kapitalist patriyarka ihtiyaçlar ile üretim, canlı emek ile ölü emek, gezegen ile sermaye arasındaki yer değişiminin temelinde yatar. Böylece sermaye, insanı varlığını bilinçli ve kolektif biçimde üreten, düşünen toplumsal hayvan doğasından yabancılaştırır;

• “Reel sosyalist” ülkelerin felaket ekolojik bilançosu. Çernobil faciası, Aral denizinin kuruması ve Çin’de serçeleri yok etmeye dönük Maocu kampanya bu bilançoya birer örnek. Dolayısıyla ekososyalizmimiz radikal biçimde antikapitalist, insancıl, enternasyonalist, feminist ve özyönetimci. Hem bir mücadele stratejisi, hem bir talepler manzumesi, hem de bir toplum tasavvuru.

2. Bizim ekososyalizmimizin insana yaraşır bir medeniyeti hedefleyen güçlü bir etik boyutu var.

Doğayı “insanlığın organik olmayan bedeni” olarak gören Marx’ın bıraktığı izleri takip ediyoruz. Bizim de bir parçasını oluşturduğumuz doğanın yıkımı, bizim ve çocuklarımızın yıkımıdır aynı zamanda. Dolayısıyla “ekolojik kriz” fazlasıyla yetersiz bir ifadedir. Karşı karşıya bulunduğumuz durum kâr mantığından kaynaklı olarak ekosistemlerin işleyişinin krize girmesinden çok daha fazlasıdır: insanlığın doğanın geri kalanıyla ilişkilerinin krizinin damgasını vurduğu, insan medeniyetinin sistemik krizidir.

Değer üretiminin yerine demokratik biçimde belirlenmiş kullanım değeri üretimini koymak bu krize son vermek için gerekli bir koşul. Fakat yeterli koşul değil. Tıpkı kadınların ezilmesi gibi ekolojik yıkımlar da kapitalizmden önce, başka biçimlerde ve küreselden ziyade yerel düzeyde var oldu. Ayrıca, belirttiğimiz gibi bürokratik “reel sosyalizm” çevre açısından kapitalist üretimcilik kadar yıkıcı olmuştur.

Bu iki gerçeklik kapitalizmin alaşağı edilmesinden sonra uzun süre sürdürülmesi gereken bir kültürel devrim sürecinin zorunluluğun altını çiziyor. Buyurgan ve faydacı yaklaşımlardan kopup çevreyle ihtimama, temkine ve saygıya dayalı bir ilişki biçimi icat edilmelidir.

3. SSCB’nin, Çin’in ve Doğu Bloku ülkelerinin ekolojik açıdan yıkıcı bilançosu her şeyden önce devrimin bürokratik Stalinist yozlaşmasından kaynaklanıyor.

Bu süreç hem dünya devriminden vazgeçmeyi hem de Sovyet iktidarının ilk yıllarında gelişen en ileri ekolojik kavrayışların ve deneyimlerin terk edilmesini içerdi. Ne var ki Stalinizm her şeyi açıklamıyor: 19. Yüzyılın sonu ve 20. Yüzyılın başında işçi hareketinin ve onun devrimci kanadının doğaya ilişkin yaklaşımı büyük oranda onu üzerinde hakimiyet kurulacak, insan iradesine uygun biçimde sınırsızca şekil verilecek bir madde olarak algılamaya dayalıydı. Bu bakış Stalinizme soldan muhalefet edenlerde de mevcuttu ve hâkim görüşü teşkil ediyordu.

4. Kadınların özgürleşmesi özerk bir hareketi ve bu hareket bünyesinde sosyalist bir eğilimin inşasını gerektiriyor. Aynı şekilde ekolojik yıkımın durdurulması sol içinde, tabiri caizse doğanın geri kalanı adına antikapitalist, enternasyonalist ve antibürokratik bir perspektifle müdahale edecek bir ekososyalist akımın inşasını gerektiriyor.

Böylesi bir akımın Homo Sapiens’in doğası itibariyle yıkıcı ve duyarsız olduğu gerekçesiyle çölde vaaz vermeye mahkûm olduğu fikrini reddediyoruz. İnsanlık çok sayıda ekolojik yıkıma sebep oldu ancak unuttuklarımızı yeniden öğrenmek, çevreye ihtimam göstermek, yıkılmış olanı mümkün olduğu ölçüde yeniden inşa etmek, genel olarak canlıyla yeni bir ilişki biçimi icat etmek için insan zekasının ve duyarlılığının yetersiz olduğunu düşünmek için hiçbir neden yok.

5. Ekososyalizmimiz radikal biçimde antikapitalist, dolayısıyla Marksisttir.

Marx’ta yalnıza sermaye mantığının vazgeçilmez bir eleştirisini değil ama aynı zamanda ekososyalist düşüncemizi besleyen, çoğu kez bilinmeyen fakat değerli fikirler de buluyoruz:

• Doğa ve emek her türden zenginliğin yegâne iki kaynağıdır, doğa kullanım değerinin temel kaynağını oluşturur;
• Tek rasyonel tarım bağımsız köylülere veya toprağın ortak mülkiyetine (ki bunu kolhozların devlet mülkiyetinden ayırmak lazım!) dayalı olandır. Tek rasyonel ormancılık “kısa vadeli” kâr yarışına tabi olmayandır;
• Rant yarışı (aşırı-kâr) mineral ve organik doğal kaynakların yağmasını mütemadiyen kamçılıyor – bilhassa da giderek yoğunlaşan, toprağı tüketen, monokültüre dayalı ve et üretimini öne çıkaran bir tarım sanayiini teşvik ediyor;
• Kapitalizm mülksüzleştirmeye dayalıdır. Büyüme olmadan, dolayısıyla ikili bir hareketle sürekli genişleyen bir yeniden üretim olmadan kapitalizm olmaz. Bu ikili hareket bir yandan ücret karşılığı emek gücüne el konulması/sömürülmesi, öte yandan doğal kaynakların yağması/temellükü;
• Sermaye bir “şey” değil, bir toplumsal ilişkidir: artık-değer üretimine yönelik, doğal kaynak girdileri gerektiren, emek sömürüsüne dayalı bir toplumsal ilişkidir. “Sermayenin tek sınırı, sermayenin bizzat kendisidir” der Marx: ilk bakışta gizemli gelebilecek bu cümle aslında gayet basit biçimde sermayenin sömürülecek emek gücü ve doğal kaynak bulabildiği sürece yıkımına devam edeceği anlamına geliyor. Sermaye ancak bu sınırları aştığı takdirde kendiliğinden bozulur. Yoksa başka hiçbir içsel mekanizma onun sürdürülebilirlik sınırlarını göz önünde bulundurmasını sağlamaz;
• Dolayısıyla artık-değer üretimi zorunlu olarak insanlık ile doğanın geri kalanı arasındaki madde mübadelesindeki dengelerin bozulmasını gerektirir (“metabolic rift”). Kapitalist birikim hem toprağı hem emekçiyi tüketiyor. Kaynakların yağmasına son vermek (toplumla doğa arasında “madde mübadelesinin rasyonel yönetimi”ni tesis etmek) emek gücünün sömürüsünün ilgasını ve çalışma zamanının kısaltılmasını gerektiriyor.

6. Bununla birlikte Marx ve Engels’in çalışmalarında gerilimler mevcut.

Öncelikle, bu çalışmalar bir ölçüde ilerlemeye dayalı yanılsamaların ve “üretici güçlerin sınırsız gelişimi” perspektifinin damgasını taşır. İkinci olarak, onların fikriyatı patriyarka üzerine (eko)feminist analizlerin eleğinden geçmelidir.

Marx için, gördüğümüz gibi, “sermaye her türden zenginliğin iki yegâne kaynağını tüketmektedir, toprağı ve emekçiyi”. Bu alıntıda “emekçi” kadın emekçiyi de içerir. Oysa emek toplumsal cinsiyetlidir. Kadınlar aile çerçevesinde yeniden üretim emeğinin büyük bir kısmını ücretsiz olarak üstlenirler ve bu emek kapitalist toplumda “görünmez” kılınır. Marx aynı zamanda “toprağın özel temellükü günün birinde, bir insanın başka bir insan tarafından temellükü kadar barbarca görülecektir”. Oysa kapitalizm kendisinden önce var olan patriyarkayı kendisine dahil etti, ki bu da bir insanın başka bir insan tarafındın temellükünün bir biçimini teşkil eder. Engels bu konuya vurgu yapmıştı: “Ailede erkek burjuvadır, kadın proletarya”.

Dolayısıyla bizim ekososyalizmimiz yeniden üretim emeğini de açıkça dahil etmek üzere Marx’ın bu cümlesini geliştirir. Ücretli emeğin ve kaynakların sömürüsünü derinleştiren kapitalist mantık aynı zamanda kadınların patriyarka tarafından ezilmesini de derinleştirmeye yönelir. Kadınların bedenine el konulması, ücretsiz olarak gerçekleştirdikleri ev içi emek ve üretim alanında uğradıkları ayrımcılık kapitalizm tarafından zenginliklerin temellükünün özgül bir biçimini teşkil ediyor. Kapitalist üretim biçiminin eleştirisinin bütünlüklü olabilmesi için bu sömürü türünün de ele alınması, görünür kılınması lazım.

7. Bizim ekososyalist anlayışımız tüm bu boyutları içermeye gayret ediyor.

Kadınların ezilmesi ücretli emeğin sömürüsüne ve doğal kaynakların yağmalanmasına, bağımsız köylülerin iflasına ve yerli toplulukların yıkımına eklemleniyor. Kadınların mücadelesi sınıf mücadelesinin bir parçasını teşkil ediyor -onunla sınırlı kalmamakla birlikte- çünkü patriyarkal tahakküm kapitalizmin dayanaklarından biri.

Çevre mücadeleleri sınıf mücadelesinin bütünlüklü bir parçasını teşkil ediyor -onunla sınırlı kalmamakla birlikte- çünkü sermayenin doğal kaynakların tüketimine dönük doymak bilmez iştahı, bir yandan bu kaynakları değere dönüştüren, öte yandan da ev içinde emek gücünü yeniden üreten canlı emeğe bağımlılığıyla birlikte var olur.

Köylülerin ve yerli halkların mücadeleleri sınıf mücadelesinin bir parçasını teşkil ediyor – onunla sınırlı kalmamakla birlikte- çünkü kapitalist açgözlülük tüm kaynaklara el koymayı ve tüm ilişkilerin metalaşmasını, dolayısıyla da genelleşmiş proleterleşmeyi içeriyor.

Dolayısıyla ekososyalizmimiz yalnızca toplumsal olan ile çevresel olanın üretimcilik karşıtı ittifakı yani işçilerin-köylülerin-yerli halkların toplumsal ittifakı değil: aynı zamanda toplumsal ve çevresel olanda feminizmin de göz önünde bulundurulmasını içeriyor yani sosyalist bir ekofeminizmi. Bu yaklaşım mücadelelerin ortaklaştırılmasına dönük ekososyalist stratejimizin dayanağıdır.

John Bellamy Foster Marx’ın bir ekolojisinin olduğunu iddia ediyor. Bu konudaki kitabı takdire şayan ve Marksizme içkin o sözde üretimcilik konusunda gerekli düzeltmeleri yapıyor. Ne var ki biz methiye düzmeyi reddediyoruz. Bizler için “Marx’ın ekolojisi” tamamlanmamış bir şantiyedir. Ekososyalizmimiz bunun inşasını sürdürmeyi, sınırlarını ve kimi zaman da çelişkilerini aşmayı hedefliyor. “Toprak Ana’nın hakları”, hayvan ıstırabı gibi yeni meseleleri kavrayabilmek için at gözlüğü takmayan bu anlayış vazgeçilmezdir. 

8. Kadınların bedeninin temellükü ve insanın emek gücünün bir doğal kaynak olarak sömürüsüne dayalı bir üretim biçiminin halkın çoğunluğunda doğal kaynaklara ve genel olarak doğaya saygılı bir toplumsal bilinç oluşmasını sağlayabileceğine inanmak tümüyle bir yanılsamadır.

Genelleşmiş meta üretimi yani genelleşmiş “şeyleşme” sisteminde doğaya ilişkin hâkim ideoloji mecburi olarak doğayı bedava kaynak haznesi olarak gören piyasa ideolojisidir. Ekolojik mücadeleler mevcut düzeni değiştirecek toplumsal güçlere dönüşmek için ekonomik ve feminist mücadeleler ile irtibatlanmalı ve onlarla yüzleşmelidir. Dolayısıyla emek, üretim, yeniden üretim ve gelişme meseleleri bizim ekososyalist anlayışımızın merkezinde bulunur.

Homo Sapiens’in doğası kendi varlığını, insanlık ile doğa arasındaki kaçınılmaz ilişki olan emek vasıtasıyla toplumsal olarak üretmeye dayalıdır. Ancak insan doğası somut olarak yalnızca tarihsel biçimleriyle birlikte vardır. Ekolojik krize verilecek yanıt “çalışmadan çıkmak”, “gelişmeden çıkmak”, “tüketimden çıkmak”, “büyümeden çıkmak” vs. gibi tarih-dışı soyutlamalara dayanamaz. Yanıt, değer üreticisi soyut emekten çıkmaya, yani kârı büyütmeye odaklı kapitalist gelişme biçiminden ve bundan ileri gelen dağıtım/tüketim/yeniden üretim biçiminden çıkmaya dayanmalıdır.

9. “Doğa”nın sanki bir hastalık söz konusuymuşçasına insanlıktan mustarip olduğu fikrini reddediyoruz.

İnsanlık dönüştürdüğü doğanın bir parçası. Başka canlı türleri de doğayı derinlemesine değiştirdi. Ancak Homo Sapiens’in gerçekleştirdiği dönüşüm farklı: “Doğal” olmak şöyle dursun, tarihsel olarak toplumsal üretim ilişkileri tarafından belirlenmiştir. Dolayısıyla insanlığa özgü bir “taşıma kapasitesi” söz konusu değil. Emeğin üretkenliği ölçüsünde insan “taşıma kapasitesi” değişmiştir, örneğin orman yakarak arazi açmaya dayalı ilkel tarım koşullarında Km2 başına 8 insanken ilk yerleşik yaşama geçildiği dönemin tarım koşullarında Km2 başına 25 insana, Antik Mısır’ın sulamaya dayalı tarımında ise Km2 başına 100 insan ulaşır…

Öte yandan tarihte emeğin üretkenliğindeki ilerlemenin ekolojik açıdan olumlu sonuçlar doğurduğu örnekler de vardır (mesela Batı Avrupa’da baklagillerin “yeşil gübre” işlevi görmesinin keşfi ormansızlaşmayı frenlemiştir). Bugün yenilenebilir enerji teknolojileri üretkenlikte önemli bir ilerleme teşkil eder ve iklim değişikliğinin gezegenimizi bir “hamam gezegenine” [hothouse planet/planete étuve] dönüştürmesini engellemek için acilen ve genelleşmiş bir biçimde kullanıma sokulmaları gerekir. Oysa üretimci ve “büyümeci” kapitalist çerçeve içinde bu teknolojiler fosil enerjilerin yerini almak yerine onlara ekleniyor ve kârın hizmetinde kullanıma sokuluyor. Bu nedenle de çevrenin yıkımını durduramıyorlar.

Böylece meselenin genel olarak ilerleme değil de Michael Löwy’nin kapitalist üretim biçiminin “yıkıcı ilerlemesi” dediği şey olduğunu görüyoruz. Bu “ilerleme”, gözümüzün önünde, artan bir hızla dönüşen ve yoksullaşan bir doğa üretiyor. Binlerce canlı formunu yok ediyor, yüz milyonlarca yoksulun yaşamını tehdit ediyor, insanlığın tümüyle barbarlığa düşmesinin riskini barındırıyor ve muhtemeldir ki, nihayetinde insan türünün bütününü tehdit edecek noktaya gelebilecektir.

10. “Gerçek bakir doğa” hiçbir yerde mevcut değildir.

“Gerçek doğanın Homo Sapiens’in olmadığı doğa” olduğunu düşünenlerin bu sistemik krize hiçbir yanıtları yok. Tek mantıklı alternatifleri insanların ortadan kalkmasını savunmak olurdu (bu durumda kendileri bize örnek olabilirler!). Bu mizantropik anlayışlara karşı yerli halkların kozmogonisi (Toprak Ana) bir ilham kaynağı oluşturabilir. Fakat şu konuda yanılmayalım: Bu kozmogoni, doğaları gereği müşterek olan BAZI varlıkları savunmayı içermez. Çünkü bu müşterek varlıklar kavramı aynı zamanda başka varlıkların da, doğaları gereği müşterek olmadığı anlamına gelir. Bizler içinse tam tersine söz konusu olan, müştereğin toplumsal olarak inşa edileceği bir sürecin meşruiyetini savunmaktır.

Müşterek olarak tayin etmek istediklerimizin demokratik tanımlanışı sözümona doğa tarafından belirlenmiş herhangi bir sınırlamaya, a priori, tabi değildir. Sınıfsız ekokomünist bir toplum çeşitli yönlerden “ilkel” denilen toplumlara benzeyecektir. Müşterek anlayışı tesis edecektir. Öte yandan üretici güçlerin gelişim seviyesi açısından bir hayli de farklı olacaktır. Bu toplum insan-doğa arasındaki ilişkilere dair, muhtemelen yerli halklarınkine benzeyecek ama farklılıklar da içerecek bir kavrayış oluşturacaktır. Buna göre tedbir, saygı ve sorumluluk gibi etik nosyonların yanı sıra dünyanın güzelliği karşısında duyulan hayranlık, giderek hem daha keskin hem de eksiklikleri açıkça ifade eden bir bilimsel yaklaşım tarafından daimî olarak beslenecektir. Çünkü bilimler ilerledikçe neleri açıklamadıkları konusunda daha da bilinçleniyorlar.

28 Ekim 2018, Mauritius Adası

Center for Alternative Researches and Studies (CARES)’in ekoloji okulunda yapılmış sunum.

Çeviri: Uraz Aydın

Kaynak: https://www.pressegauche.org/Dix-balises-pour-un-ecosocialisme-feministe-et-revolutionnaire

Yeşil Kapitalizm İmkansızdır (Habitus, 2011) kitabının yazarı, Belçikalı Marksist, ekososyalist ve tarım uzmanı Daniel Tanuro, bu yazısında sera gazı salınımlarını denetlemeyi ve azaltmayı önüne koyması gereken 25’inci COP konferansının başarısızlığının nedenlerini tartışıyor.

Madrid iklim konferansının başarısızlığı kapitalist sistemin iklim tehdidinin önünü alma noktasındaki kabiliyetsizliğini gözler önüne serdi. Çözümler COP’lardan değil toplumsal seferberlikten, halkların sömürü ve baskıya karşı mücadelesinden çıkacaktır.

25 yıldır düzenlenen COP’lar, bilim insanlarının on yıllardan beri ve giderek daha kesin ve acil biçimde dikkat çektiği, iklimin karşı karşıya bulunduğu “insan kaynaklı tehlikeli bozulmayı” engellemek için hiçbir etkin ve doğru tedbirin alınmasına yol açmadı.

Bunun sonuçları gözlerimizin önünde gerçekleşiyor: Yangınlar, seller, kasırgalar, kuraklıklar… Rio Dünya Zirvesi’nden beri (1992) o kadar zaman kaybedildi ki felaketi engellemek artık mümkün değil: Onu durdurma yolları mevcutken hızla etrafımızda büyüyor ve devasa bir faciaya dönüşebilecek durumda. Yüz milyonlarca insan ve insan olmayan canlı bunun bedelini hayatlarıyla ödeme tehlikesiyle karşı karşıya.

Bu akıl almaz, dehşet verici ve saçma durumun nedeni şüphe götürmüyor: Fosil sektörünün şirketleri bu yakıtları yerin altında bırakmayı reddediyor, bankalar onları destekliyor, tüm büyük ekonomik sektörler de aynısını yapıyor ve hükümetler hazır ol’da sıraya diziliyor çünkü hepsi kapitalist kârın ve rekabetin hizmetinde.

Esasında bu üçkağıtçılık neoliberal iklim siyasetinin ilkelerine kazınmıştır. Neden mi? Çünkü yalnızca hile, dünyanın sonluluğu ile kapitalist kâr açlığının sonsuzluğu arasındaki uzlaşmaz karşıtlığın görünürde üstesinden gelmeyi sağlıyor.

Siyasi sorumlular önümüzdeki sene Glasgow’da gerçekleşecek olan COP26’da nihayet “yeni piyasa mekanizması”nın kabul edileceğini söyleyerek endişelerimizi gidermeye çalışıyor. Bu, ilkesel olarak 2015’de Paris’te kabul edilmiş olan fakat müzakerecilerin Madrid’de üzerinde uzlaşamadığı “mekanizma”. Biraz sabır, diyorlar bize: O zaman her şey yerli yerine oturacak çünkü devletler “salınım kredilerini” mübadele etmek ve böylece kendi ulusal angajmanları (+3,3°C !) ve azami 1,5 °C hedefi arasındaki açığı düşük bir bedel karşılığı kapatabilmek için iyi bir temele sahip olacaktır.

Böylesi vaatlere inanmak için fazla naif olmak gerekir! Kyoto Protokolü de “sağlam” denilen bir piyasa mekanizması yaratmıştı. Bilanço tartışma götürmüyor: Mübadele edilen kredilerin %73’ü büyük oranda suniydi, yalnızca %2’si gerçekten etkin bir azalmaya tekabül ediyordu [1]. Üstelik bu kredilerin önemli bir kısmı Güney halklarının, özellikle de topraklarından kovulan yerli halkların aleyhine alınmıştı. Bu tertibatı “düzeltme” girişimleri en büyük hileleri ortadan kaldırmaya yaradı belki ama temelde hiçbir şeyi değiştirmedi.

Eski sistemde var olan 4,3 milyarlık salınım kredisi hala mübadele edilmemiş halde. Bu, AB’nin yıllık salınımlarından fazlasını temsil ediyor. Çin bunun %60’ına, Hindistan %10’una, Brezilya %5’ine sahip. Bu krediler bir dizi sihirbazlık numaralarıyla kolaylıkla yaratılabileceğinden fiyatlarda bir çöküş yaşanmışsa da satılmamışlar stoku yine de ciddi bir miktar teşkil ediyor. Sahip olanlar da bunlardan vazgeçmek istemiyor.

Madrid’de Brezilya, Çin, Hindistan ve Avustralya eski “Kyoto” salınım kredilerini yeni mekanizma çerçevesinde de satmaya devam etmenin mümkün olmasını istedi. Bu akıl almaz talebi reddetmek en doğal şeydi çünkü bu ülkeler için söz konusu olan, iklim için hareket ediyor gibi görünürken hileyle zenginleşmeye devam etmekti. Fakat tüm hükümetler fosil karbondioksit salınımını azaltmanın yerine karbondioksitin ormanlar tarafından emilimini koymanın mümkün olduğunu kabul ediyor. Oysa bu “karbon telafisi” tam bir üçkağıtçılık.

Esasında bu üçkağıtçılık neoliberal iklim siyasetinin ilkelerine kazınmıştır. Neden mi? Çünkü yalnızca hile, dünyanın sonluluğu ile kapitalist kâr açlığının sonsuzluğu arasındaki uzlaşmaz karşıtlığın görünürde üstesinden gelmeyi sağlıyor. Oysa iklim siyaseti giderek daha da açık ve dolaysız biçimde çokuluslu şirketler tarafından yönetiliyor. Bunlar taktik değiştirdi: gerçekliği inkâr etmek yerine onu kabul ediyor gibi görünüp kararlı bir biçimde işbirliği yapma iradelerini ilan ediyorlar, böylece karar mekanizmalarını ele geçirip bir yandan karbon, petrol ve doğal gaz yakmak için zaman kazanırken bir yandan da yeni üçkağıtçılıklar icat ediyorlar.

COP’ların işleyişi de giderek artan bu hakimiyeti kanıtlıyor. Daha öncekilerden de çok, Madrid konferansı havayı kirletenlerin sponsorluğunda gerçekleşti. En büyük iki İspanyol enerji grubu Iberdrola ve Endesa zirveyi, her biri 2 milyon Avroyla finanse etti. Buna karşılık iki yüz STK aktivisti kongre merkezinden kovuldu ve yoksul ülkelerin temsilcileri kimi nihai toplantılardan dışlandı…

Kimileri AB ile Çin arasında 2020 Eylül’ünde, Glasgow buluşmasından birkaç ay önce gerçekleşecek zirveden medet umuyor. Bu iki emperyalizm arasındaki bir anlaşmanın (veya başka ikili anlaşmaların) COP26’yı iklim krizinden adil ve etkin bir çıkış yoluna sokmasını beklemek için gerçekliğin tümüyle dışında olmak gerekir.

AB’nin COP25’te ilan ettiği “Green Deal” herhangi bir şüphe bırakmamış durumda. İsim değişikliğinden başka bir anlamı yok: “Sürdürülebilir kalkınma” yanılsama yaratmaya yetmiyordu. Bu “Green Deal” yeşil kapitalizmin (sendikaları uyutmak için bir tutam “adil geçiş” eklenmiş) yeni maskesinden başka bir şey değil. Rekabet edebilirliği korumak için ithalata bir vergi dayatılır… ancak AB, yerel üreticileri iflas ettiren düşük fiyatlı tarım ürünlerini Güney’e doğru ihraç etmeye devam edebilir.

Bu bir toplum seçimi, bir medeniyet seçimi. Bu seçim ancak mücadelelerle ortaya konabilir ve kesinleştirilebilir. Düşman açık bir biçimde tarif edilmeli: Düşman üretimci, sömürücü, ırkçı, ataerkil ve ölümcül kapitalist sistemdir.

Madrid’de Çin hükümeti kendini küresel Güney’in savunucusu konumunda sundu. Kendi iklim hedeflerini yükseltmek için zengin ülkelerin yoksul olanların maruz kaldığı “kayıp ve zararları” telafi etmeye dönük mali yardım vaatlerini yerine getirmesini önkoşul olarak koydu. Fakat bu yalnızca taktik bir tutum. Her türden emperyalizminki gibi Pekin’in kaygıları da jeostratejik düzeyde: dışa dönük nüfuzunu genişletmek ve askeri potansiyelini güçlendirmek. Ama bir yandan da içerde insan hakları ihlallerini protesto etmeyi yasaklamak.

AB’nin ve Çin’in aklında tek bir şey var: ABD yönetiminin iklim-inkarcılığından faydalanarak “yeşil kapitalizmin” piyasalarını ve… küresel hegemonyayı fethetmek. Madalyonun diğer yüzü ise kirli üretimleri çevre ülkelere delokalize etmek, karbondioksitin jeolojik depolanması, nükleer enerjinin akıl almaz gelişimi, gri salınımların[2]  ve uluslararası taşımacılığınkilerin hesaba dahil edilmemesi, toprak ve ormanların karbondioksit emilim kapasitelerinin ele geçirilmesi… Çin’in yeniden kömür üretimini geliştirmesi bir tesadüf değil.

İki başka aktivistle birlikte Greta Thunberg yakın zamanda “iklim krizinin yalnızca çevreyle ilgili olmadığını” yazıyordu: “İnsan haklarının, adaletin, siyasal iradenin krizi bu aynı zamanda. Sömürgeci, ırkçı ve ataerkil baskı sistemleri tarafından beslendi. Bunların hepsini söküp atmalıyız”[3]. COP’taki kürsüde bu İsveçli genç çözümün zirvelerden değil halklardan geleceğini ilan etti. Yarım yüzyıllık kapitalist iklim ibadet törenlerinin ardından çıkarılabilecek sonuç gerçekten de bu: Çözüm mücadeleden gelecektir COP’lardan değil!

Hiçbir piyasa mekanizması piyasanın yol açtığı iklim felaketini durdurmayacaktır. Toplumun yıkımı ile doğanınki aynı madalyonun iki yüzüdür. Toplumu ve doğayı tamir etmek mecburi olarak daha az üretmeyi, daha az taşımayı ve sermaye birikimini değil reel toplumsal ihtiyaçları tatmin etmek için daha fazla paylaşmayı gerektiriyor. Bu bir toplum seçimi, bir medeniyet seçimi. Bu seçim ancak mücadelelerle ortaya konabilir ve kesinleştirilebilir. Düşman açık bir biçimde tarif edilmeli: Düşman üretimci, sömürücü, ırkçı, ataerkil ve ölümcül kapitalist sistemdir.

---

[1] « How additional is the Clean Development Mechanism ? », Öko-Institut E.V, Berlin 2016

[2] “Gri salınım” ithal edilmiş malların üretimine ilişkin salınımları ifade ediyor.

[3] https://www.project-syndicate.org/commentary/climate-strikes-un-conference-madrid-by-greta-thunberg-et-al-2019-11/