Sayısı giderek artan iklim felaketlerinin müsebbibi dünyanın endüstriyel çağ öncesine göre “sadece” 1,1°C ila 1,2°C derece daha fazla ısınması. IPCC’nin 1,5°C özel dosyasını[1] okuyan her aklı selim kişi dünyanın 1,5° dereceden daha az ısınması için amasız fakatsız bir an önce ne gerekiyorsa yapılması gerektiği sonucunu çıkarır. Bu limitin üzerinde riskler artık hızla artıyor.[2] Hatta bir yığın pozitif [karbon] geri beslemesi neticesinde gezegenin geri dönüşü olmayan bir eşiği atlayıp “sera”ya döneceği ihtimali artıyor ki bu “sera”laşma nihayetinde deniz seviyelerinde bugüne kıyasla on üç ila on metreleri bulan bir artışa sebep olacak[3]. Yeryüzündeki yedi milyar insanı şöyle bir gözümüzün önüne getirirsek… bu gerçeğe ters düşen hayal etmesi bile güç bir distopya…
1992 Rio Dünya Zirvesi’nden -ve hatta [2015] Paris’ten– bu yana boşa geçen zamana bakılırsa, 1,5°C sınırı hala ciddiye alınır mı alınmaz mı belli değil (ki karbon salım oranları mevcut artışını sürdürürse 2030’da 1,5°C sınırı aşılacak). Kesin olan şey ise uçurumun kıyısına sürüklenişi durdurma ancak piyasa ekonomisine içkin üretimcilikten vazgeçmekle mümkün. Greta Thunberg’in dediği gibi “Günümüzün iklim ve ekoloji krizleri mevcut siyasi ve iktisadi sistemin içinden çözülemez. Bu bir görüşten ibaret değil, matematik ortada.”[4] Ancak COP26 ‘mevcut iktisadi ve siyasi sistemler çerçevesinde’ kaldığından, gidişat aslında gayet açık: Glasgow konferansı, felakete gidişatımıza önceki konferanslar ne kadar dur diyebilmişse ancak o kadar dur diyebilir.
Tabii bu İskoçya’da olanlara sırtımızı dönebileceğimiz anlamına mı geliyor? Hayır, zirvenin gündeminde bazı önemli konular var. Mesela, kaç ülke “iklim çabaları”nı daha da arttıracak?[5] Ülkelerin yapmayı taahhüt ettikleriyle iklimi kurtarmak adına küresel ölçekte yapılması gerekenler arasındaki fark nasıl kapanacak?[6] Büyük kirleticilerin taahhütleri göz önüne alındığında, her birinin salımlardaki fiili düşüşlerinin, “karbon dengeleme”ye (carbon offseting) oranla ve dengelemeye vesile olan ormanların karbon emilimine (forest sink), karbonun tutulumu saklanmasına ve Güney ülkelerine yapılacak sözde temiz yatırımlardaki paylarına kıyasla yeri ne olacak? COP21’de ilkesel olarak kabul edilen karbon için “yeni piyasa mekanizması” nasıl hayata geçirilerek ve nasıl uygulanacak?[7] Karbona küresel bir fiyat mı biçilecek yoksa zengin ülkeler sınırlarında karbon vergileri koyarak fiilen bir fiyat mı dayatacaklar?[8] Bu ülkeler nihayetinde bizleri şereflendirip, Güney ülkelerinin iklim mücadelesine destek veren Yeşil İklim Fonu’na senelik yüz milyar dolar ödeme sözlerini tutacaklar mı? Yoksa yoksul ülkelerin küresel ısınmanın halklarını mağdur eden ve giderek artan “zayiat ve hasarlar”ına karşı tazminat taleplerine kulak asmamaya devam mı edecekler? Vesaire vesaire.
Ekonomik çıkarlar ve jeostratejik rekabetlere bağlı olarak bu sorular devlet temsilcilerinin birbirleriyle kıyasıya güç yarışında önemli bir yer arz edecek. Toplumsal hareketlerin eylemleriyle belli konularda ve belli bir ölçekte sonuçları etkileyeceğini de hesaba katmamak olmaz. Mesela “karbon dengeleme”nin yoluna taş koymak önemli ve bu sistem kaldırılabilirse insanlar için çok önemli bir zafer olur. COP sonuçlarını detaylıca analiz edince kapitalizmin güncel durumuna ve kapitalizmin sistemik krizinin vahametine dair dersler çıkacak. Elbette bir yanılsama içinde olmamalıyız, Greta Thunberg’in de dediği gibi neticede COP26 “mevcut iktisadi ve siyasi sistemler çerçevesinde” kalacak. Öyleyse biz de gayet net ve açık olabiliriz: Glasgow HİÇBİR ŞEYE deva olamaz.
Daha çok yenilenebilir [teknoloji]… ve salımlar
Bu radikal görüşe karşın, yenilenebilir teknolojilerdeki büyük buluşların krizden bir çıkış olabileceği dile getirilir bazen. Bu teknolojilerin ilerlediği ortada, özellikle de elektrik üretim sektöründe. Geçtiğimiz yirmi yıl içerisinde, yenilenebilir kaynakların küresel enerji bileşimi içindeki payı senelik %13,2 oranında arttı. Yeşil kWh’ın fiyatı gayet rekabetçi ve avantajlı hale geldi (özellikle de karasal rüzgârın ve fotovoltaik güneş pillerinin). Uluslararası Enerji Ajansı’na (UEA) göre önümüzdeki on yıl içerisinde elektrik üretimindeki yatırımların %80’ninden fazlası yenilenebilir alanlara olacak. Tabii bundan Avrupa Komisyonu’nun yakın zamanda ifade ettiği gibi “fosil yakıtların küresel olarak terk ediliş sürecinin halihazırda başladığı” sonucunu çıkarmak tamamen yanlış olur.[9] Hatta bu ifade büsbütün bir yalan. Geçtiğimiz on yılda fosil yakıtların küresel enerji bileşimindeki payı görünürde fark edilemeyecek kadar az azaldı –2009’da %80,3 iken 2019’da %80,2[10]; geçtiğimiz yirmi yılda kömürün payı yine belli belirsiz azaldı (her sene negatif %0,3); 2014-2019 arasındaysa doğal gazın payı %2,6 ve petrolün payı %1,5 arttı. Fosil yakıtların “küresel terk edilişi”ne dair en ufak bir emare bile yok! İşte bu yüzden küresel CO2 salımları önü alınamaz halde artıyor (2008 krizi ve 2020 pandemisi hariç).
Peki o zaman aynı anda neden hem daha çok yenilenebilir enerji üretimi ve daha fazla fosil yakıt salımı var? Çünkü yenilenebilir üretim fosil yakıtları ikame edemiyor: sadece küresel enerji tüketimindeki artışı karşılayabiliyor. Tüketimdeki bu artış sermaye birikimiyle aynı doğrultuda ilerliyor (özellikle de dijitalleşmenin artışı ve uluslararası değer zincirlerinin karmaşıklığı enerji-yoğun iki dinamik)[11]. Burjuva iklim siyasetinin iki boyutu var, Janus’un iki yüzü gibi. Bir tarafta kapitalist hükümetler, “enerji geçişi” ve “en ileri bilimden ilham alan karbon-nötrlüğü” gibi başlıklar üzerine birbirinden hoş açıklamalar yapmada aşık atıyorlar. Ama verdikleri taahhütler iklimi kurtarmaktan çok yeşil teknoloji piyasasına hücum eden şirketleri kollamaktan ibaret. Tam da bu sebepten, aynı hükümetler gayri safi yurtiçi hasılanın (GSYG) büyümesi gerektiğinde yeşil “geçiş”e kolayca bir dur diyebiliyorlar. Ve böylece kâr yasası “en ileri bilim” olan fiziğin yasalarına ağır basıyor. Çin’deki enerji arzına dair gerilimler da tam olarak bunu ortaya çıkardı.
Dünyanın imalathanesindeki enerji fiyatları artınca…
Neler olduğu cümlenin malûmu: Yükselen bir güç olarak Çin kendisini küresel bir jeostratejik lider olarak konumlandırmaya çalışıyor. Çin’in bu çabası yeşil kapitalizmi andıran “sağduyulu” bir iklim siyasetiyle el ele gidiyor. Şi Cinping bu sebepten Davos’ta Çin’in salımlarının 2030’dan önce düşeceğini vaat etmişti; kısa bir süre sonra Çin’in artık yurtdışında kömürle çalışan santraller inşa etmeyeceğini de eklemişti. Vaziyet pek de öyle değil gibi. Çin’in iklim hedeflerine yer veren gazetelerin mürekkebi henüz kurumamışken Pekin İç Moğalistan’daki kömür üretimini %10 arttırıyordu! Bu artışın sebebi “daha iddialı” iklim hedeflerinin COVID sonrası toparlanmayla kesişmesi deniyor. Çin üretimi mallara rağbet ve siparişin artması göreli bir elektrik kıtlığına sebep oluyor. Rusya’nın başta doğal gaz olmak üzere, ki doğal gaz Avrupa için de önemli bir konu, fosil yakıt ihracatı Çin’in ihtiyaçlarını karşılamaya yetmiyor. Sözün özü fiyatlar artıyor… Bu da küresel toparlanmayı tehdit ediyor. Durgunluk ve enflasyon (stagflation) tehlikesi var. Sonuç olarak Pekin kömür madenlerini tekrar açıyor.
Financial Times’ın bu duruma dair tahlili çok net: “Kesinti ve kıtlıklarla boğuşan diğer enerji piyasalarında olduğu gibi Çin de faaliyetlerini sürdürmek için kömür kullanımıyla karbonsuzlaşma hedeflerine bağlılık arasında ‘dengeli bir seyirde ilerlemek zorunda.’ COP26 arifesinde bu her ne kadar kulağa rahatsız [!] edici gelse de kısa dönemli gerçek şu ki Çin’in ve birçok ülkenin elektrik ihtiyaçlarını karşılamak için kömür tüketimlerini arttırmak dışında başka seçenekleri yok.”[12]
Bahse değer bir başka şey, ABD ve Avrupa’nın Çin’in kömür kullanım tercihini eleştirmek noktasında temkinli oldukları. Bu temkinin bariz bir sebebi ise: dünyanın imalathanesinde enerji fiyatlarında kontrolsüz bir artış olursa bunun dünya için peş peşe gelen sonuçları olur. Çin yönetimiyse oldukça pragmatik: Canberra’yı Tayvan, Hong Kong ve başka konulardaki tutumu sebebiyle cezalandırmak adına Avusturalya kömürüne ambargo koyuyor ama Avusturalya yük gemilerinin Çin limanlarına kömür indirmesine göz yumuyor…Sözün özü şu ki: kapitalist siyasetçilerin ekolojik geçiş üzerine paylaştıkları iklim mesajlarına aldanmayın –kendilerini “komünizm” bayraktarları olarak sunsalar dahi. Günün sonunda, son sözü söyleyen sermaye oluyor, iklim değil. Çin Halk Cumhuriyeti’nde de durum böyle, diğer her yerde de.
“Ekolojik geçiş” namına daha fazla fosil yakıt yakılıyor…
Enerji piyasalarına dair bu gerilimler kapitalist “enerji geçişi”nin çözümsüz çelişkilerini iyice görünür kılıyor. Çin’in fotovoltaik güneş pillerinin dünya çapında temel tedarikçisi olduğu doğru (ki bu piller çoğunlukla Sincan’da zorla çalıştırılan insanlarca üretilir). Aynı zamanda “nadir element”lerin (rare earths) de başlıca üreticisi. Bu elementler hem birçok yeşil teknolojinin olmazsa olmazlarından hem de bu elementlerden faydalanmak ve dönüştürmek için yüksek miktarda enerji gerekiyor. İnsanlık iklim felaketinin eşiğindeyken kapitalist kâr mantığı bizleri nitekim şöyle bir abesliğe sürüklüyor: daha fazla kömür yakmak zorunlu, böylece fazla karbon salınacak… kârlar daim kılınmış olacak…çünkü yenilenebilir teknolojiler de bu kârlara bağlı!
Çin “dünyanın imalathanesi” olduğundan sorunun kendisi de kaçınılmaz olarak küresel. Peki bu küresel iklim siyasetine nasıl etki edecek? COP26 “azmi yükseltecek” beklentisi olageldi. İnsanlara her şey kontrol altında mesajı vermek için kâğıt üzerinde iddialı laflar edebilirler. Ama bunların varacağı pek bir yer yok. Birleşmiş Milletler (BM), yakın zamanda çıkan bir raporunda on beş ülkenin (bunlara ABD, Norveç ve Rusya dahil) 2030 yılında öngördükleri fosil yakıt üretim seviyelerinin Paris Anlaşmasında tespit edilen sınırın iki katından fazla olacağına yer veriyor! Yani küresel ölçekte 2030 yılı için öngörülen sınırları kömür %240, petrol %57 ve doğal gaz da %71 oranında aşıyor olacak.[13]
Financial Times’ın alıntıladığı bir uzman “Çin’deki kömür kıtlığı ve enerji fiyatlarındaki yükselişin kısa vadeli ve dönemsel bir sorun” olmadığı kanaatinde. Aksine bu durumun “daha temiz enerji sistemlerine geçişteki uzun erimli yapısal zorluklar”a işaret ettiğini söylüyor. Haklı da. Yapısal zorluk şu: manevra alanı tükenmiş vaziyette, salımlar bir an önce radikal ölçekte azaltılmalı. Bu yüzden de yenilenebilir enerjiler fosil yakıtların yerini alacak gibi soyut ifadeler yeterli değil. Somut bir şekilde sorulması gereken soru işin başlarında yeşil enerji konvektörleri üretmek için kullanmamız gereken fosil yakıtların sebep olduğu ilave salımları nasıl telafi edeceğiz olmalı. Teknik açıdan yapılması gereken tek şey genel üretim ve ulaşımı kısmak.[14] Toplumsal açıdansa bu teknik çözümü tasavvur edebilmenin tek yolu gerekli işleri, zamanı ve refahı geniş ölçekte paylaşarak olabilir. Buna sonuçta tekrar değineceğiz. Ama şurası net ki çözümün iki kanadı da -teknik ve toplumsal- kapitalist piyasa rekabeti mantığıyla hiçbir şekilde uyuşmuyor. İşte tam da bu yüzden “karbon nötrlüğü” vaatleri gözden geçirilmeli.
“Karbon nötrlüğü” ve “yeşil uzlaşılar”ın gerçek yüzü
Trump, yönetimi Biden’a devrettiğinden bu yana dünyanın başlıca kirleticileri niyetlerinin 2050 yılına kadar türlü “yeşil uzlaşılar” vesilesiyle “karbon nötrlüğü”ne ulaşmak olduğunu ilan ediyorlar (Çin ve Rusya içinse hedef 2060). Bu karbon nötrlüğü aslında kamuoyunu yatıştırmak için anlatılan bir masaldan ibaret. Teorik olarak aslında bu kavram sera gazlarının kirli salımlarını tamamen engellemenin mümkün olmadığı ve dolayısıyla “artakalan” salımların atmosferden karbon tutularak telafi edileceği fikrine dayanıyor. Ama iş fiiliyata gelince kapitalistler ve siyasi temsilcilerinin bundan anladığı şey, acil ve etkili salım azaltmanın cehennemin dibine kadar yolu olduğu ve ne de olsa gelecekte bir noktada teknoloji hızır gibi yetişip atmosferden her sene sadece “artakalan”ları değil 5, 10 hatta 20Gt (gigaton) CO2’yi çekecek (güncel küresel salımlar yaklaşık 40Gt seviyesinde). Sonuç olarak AB ve ABD salımlarını 2030 yılına kadar en az %65 oranında azaltmalı (1,5°C’nin altında kalmak ve tarihsel sorumluluklarını yerine getirmek namına). Gelgelelim “karbon nötrlüğü” çerçevesinde taahhüt edilen AB’nin %55 ve ABD’nin %50-52 oranında salımları “azaltacak”ları.[15]
Bu stratejinin altındaysa tamamıyla akıldışı bir fikir var: “geçici aşım senaryosu”. Bu senaryo sıcaklıkların 1,5°C’nin üzerine çıkmasında bir beis görmüyorken bir yandan da “Bilim”in dünyayı ileride “negatif salım teknolojileri”yle (NST) soğutacağına bahse giriyor.[16] Gelgelelim vaziyet şu ki, (1) çoğu NST şu an ya prototip veya tanıtım aşamasında; (2) Grönland buz tabakası için kritik eşik aşılmak üzere, ki erirse tek başına deniz seviyesini yedi metre yükseltebilir[17]; (3) bu yüzden de NSTlerin işe yarayacağını varsaymak bu teknolojilerin devasa buz kütlelerinin halihazırda çözülmesi başladıktan sonra seferber edileceği ihtimalini ortaya seriyor. Bu senaryoda zarar zaten ortada: “geçici” aşım bizi daimî afetlere sürüklüyor…
Gelin epey kısıtlı bir geçici aşım düşünelim (her halükârda halihazırda tartışılandan daha keskin emisyon azaltımı gerekiyor zaten): bu durumda afetleri tufanları bir kenarı koyarsak dünya, “karbon nötrlüğü”nün “büyüme” stratejisiyle nasıl bir yer haline gelecek? Uluslararası Enerji Ajansı’nın (UEA) önerileri bize fikir verebilir.[18] Oldukça öğreticiler. Eğer 2050 yılına kadar “net sıfır salım”a ulaşmak istiyorsak UEA’ya göre ihtiyacımız olan şeyler: var olanın en az iki katı nükleer enerji santrali; dünyanın enerji ihtiyacının beşte birinin fosil yakıttan gelmeye devam edeceğini kabul etmek (senede 7,6Gt CO2 salımı demek); bu 7,6Gt CO2’yi tutmak ve yer altı jeolojik havzalarında depolamak (kesin su sızdırmaz denilemez); biyokütle enerjisinden faydalanmak üzere 410 milyon hektar ormanı endüstriyel monokültür ilan etmek (daimi olarak üzerinde ziraat yapılan tarımsal alanın üçte biri demek!); bu biyokütleyi enerji santrallerinde ve yanmayla çalışan kurulumlarda fosil yakıtlar yerine kullanmak (yine salınan CO2’yi tutmak ve yer altında depolamak demek); ileride suyun sınai ölçekte elektroliziyle fiyatı avantajlı hale gelecek “yeşil” hidrojen üretmek mümkün olur ne de olsa diyerek şimdilik kömürden “mavi” hidrojen üretmek (yine CO2 tutmak gerek!); büyük barajların sayısını ikiye katlamak; ve… “yeşil teknolojiler”e yapılacak devasa yatırımların olmazsa olmazlarından “nadir elementler’’i çıkarmak için her şeyi ama her şeyi -hatta Ay’ı bile- yok etmek. Kim böyle bir dünyada yaşamak ister?
Piyasa politikalarıyla toplumsal ve ekolojik felaket kapınızda
Herkesin türlü planları var, UEA’nın da bir planı var… ama bir planlamadan bahsetmek mümkün değil. Yasaklı kelime! Vergiler, teşvikler ve küresel salım ticaretiyle neoliberalizm sözde “karbon nötrlüğü’ne “geçişi” koordine edecekti. AB “55’e uygun” (Fit for 55) planıyla ön saflardaydı. AB başlıca sınai sektörlerinde salım haklarını (emission rights) uygulamaya geçirmede öncü bir yol oynadı ve şimdi bu hakları inşaat, tarım ve taşımacılık sektörlerine de taşıyor. Evin ısı izolasyonu ne kadar zayıfsa veya araba ne kadar çok kirletiyorsa, tüketicilerin ödeyecekleri fiyat o kadar yüksek olacak. Yani düşük geliri olanlar cezalandırılmış olacak. “Karbon dengeleme” ve karbon sınırı vergileriyle Güney ekonomiler de-ve haliyle buralardaki insanlar da- cezalandırılmış olacak.[19] Piyasa mekanizmalarıyla hedeflerinin bir kısmına dahi ulaşmaktan bile aciz sundukları plan bu işte, tabii biz bu oyunu bozarsak o başka.
Salımları %52 veya %55 oranında azaltmak hiç yoktan iyidir denilebilir. Bazı uzmanların beyanlarının aksine kim ne derse desin “55’e uygun” ve benzeri planlar “doğru yönü göstermiyor.”[20] İklim için 1,5°C ısınmayı geçmeyecek bir istikameti göstermiyor: halihazırda 2030’a kadar %55 azaltma ve %65 azaltma biçimleri arasında büyük bir uçurum var; bu uçurumdan kaynaklanan CO2 atmosferde biriktiğinden bu uçurum sonradan kapatılamayacak. Toplumsal olarak da “55’e uygun” gibi planlar doğru bir istikameti göstermiyor çünkü bu planlar sömürü mekanizmalarının tahakkümünü, doğanın metalaştırılmasını ve emekçi sınıfların sırtına binen neoliberal politikaları akla getiriyor. Ama hata yapma lüksümüz yok. “Doğru istikamette gitmek” için daha en başta yönümüzü tayin etmek gerek.
Evet, matematik ortada
Bu makalenin başındaki Greta Thunberg alıntısını hatırlayalım. Genç İsveçli aktivist “matematik ortada” demekle çok haklı. İklim denklemindeki rakamlar çok net:
1) 1,5°C’yi geçmemek için küresel net CO2 salımlarının 2030 yılına kadar %59 ve 2050 yılına kadar %100 oranında azalması lazım[21];
2) Karbon salımların %80,2’si fosil yakıtların yanmasından kaynaklı;
3 Fosil yakıtlar 2019 yılı itibarıyla insanlığın enerji ihtiyacının %84,3’ünü karşıladı (senelerdir yer altındaki enerji rezervlerinin %90’ının yer altında kalmaya devam etmesi gerektiğini biliyoruz ama kazı ve keşifler hiçbir şey olmamış gibi devam ediyor);
4) Fosil enerji altyapıları (madenler, boru hatları, rafineriler, doğal gaz terminalleri, enerji santralleri vb.) sermaye nazarında kırk yıllık yatırımlar demek ve bu altyapı inşaatlarının yavaşladığından dahi bahsetmek epey güç.
5) Fosil yakıt enerji sistemlerinin değerinin dünya GSYH’sinin 1/5’ini meydana getirdiği, bu amorti edilsin edilmesin, bu sistemi ıskartaya çıkarmak şart çünkü yenilenebilir teknolojiler yeni bir sistemi gerekli kılıyor.
Üç milyar insanın temel gereksinimlerinden yoksun olduğu ve dünyanın en zengin %10’unun küresel CO2’nin %50’sinden fazlasının salımından mesul olduğunu düşünürsek bunun önümüze kaçınılmaz olarak serdiği bir dizi politik çıkarım var:
-1,5°C’yi geçmemek için enerji sistemini değiştirirken fosil kaynakları yer altında bırakmak ve yoksul insanlara meşru haklarını kullanabilmeleri için daha fazla enerji tahsis etmek süregiden kapitalist birikimle ter düşüyor;
-felaketi durdurmanın yolu iki boyutlu bir eylemden geçiyor, bir yandan küresel üretim azaltılıp üretimi demokratik yöntemlerle belirlenmiş gerçek insan ihtiyaçlarının hizmetine sokmak için yönlendirmek ve aynı anda doğal sınırlara riayet etmek;
-bu ikili eylemin gerekli kıldığı şeylerden biri gereksiz ve zararlı üretimin ve fuzuli ulaşımın kısıtlanması ve büyük enerji, finans ve endüstriyel tarım tekellerinin kamulaştırılması;
-sermayedarlar elbette bunu istemeyecekler ki kendi nazarlarında sermayeyi yok etmek suç teşkil eder, dehşet verici insani ve ekolojik afetleri önlemek pahasına bile olsa;
-Alternatif ise çarpıcı bir basitlikte kendini gösteriyor: ya devrim, insanlığın kendi varoluşunun üretim koşullarını yeniden eline alması için kapitalizmi yok etmesine izin verecek ya da kapitalizm kendi barbarca ilerleyişini ağır hasarlı ve hatta yaşanamaz bir gezegende sürdürmek pahasına milyonlarca masum insanı yok edecek.
Bu stratejik ufuk tek bir ağızdan “tek yol devrim” deyip susalım demek değil. Neoliberal hükümetlerden, onların iklim konferanslarından (COP), sistemlerinden ve “yasalar”ından hiçbir şey beklememek gerekiyor demek. Otuz yılı aşkın süredir yönetenler ekolojik tehlikeyi anladıklarını iddia ettiler ama neredeyse hiçbir şey yapmadılar.
Ya da, bizi iklim felaketinin kıyısına sürüklerken çok şey yaptılar: kemer sıkma politikaları, özelleştirmeler, deregülasyon, çokuluslu şirketlere kârlarını mümkün olduğu kadar büyütmek için yardımlar ve endüstriyel tarıma destek. Tüm bunlar akıl tutulması yarattı, dayanışmayı aşındırdı, biyo-çeşitliliği mahvetti ve ekosistemi bozdu. Bu siyasiler, günün sonunda sermayenin yok ediş mantığını ifa etmekle yükümlü yöneticilerden başka bir şey değiller. Onları başka bir politikaya ikna etmeyi ummak nafile: en iyi ihtimalle mevcut güç ilişkileri dahilinde geri adım atarlar.
Mücadelede umuttur
Alternatife ihtiyaç var haliyle de talepleri hayata geçirecek bir programa. Yolu yordamı çoktan belli bir şeyden bahsetmiyoruz dolayısıyla gerçek bir eylemlilik başlatarak adım adım bu program üzerinde çalışmamız lazım. Bunu yapmak için emekçi sınıfların bilinç seviyesinden başlamamalı, öncelikli olarak iklim fiziğinin tanıladığı nesnel duruma kapsamlı bir küresel yanıt verme ihtiyacına odaklanmalıyız. Sözün özü şu ki: 1,5°C ısınmanın altında kalmak için fosilleri yerden çıkarmayan, geçici bir aşım yapmayan, karbon dengelememeye başvurmayan, biyoçeşitlilik dengelemeyi öngörmeyen; karbon tutulumu ve depolamasıyla biyoenerji elde etme (BECCS) ve nükleer gibi tehlikeli teknolojileri ihtimal dışı bırakan; demokrasiyi geliştiren, barışı hakim kılan, toplumsal ve iklim adaletini gözeten (farklılaştırılmış sorumluluk ve kabiliyet ilkesini gözeten); kamu sektörünü güçlendirip daha az üretimi, daha az ulaşımı, daha çok iş, refah ve kaynak paylaşımını %1’e ödeten bir plana ihtiyacımız var. Bu plan, tüm gereksiz ve zararlı üretimi ortadan kaldırırken işçilerin ücret kaybı olmadan kolektif olarak yararlı faaliyetlere yönlendirilmesini temin etmeli; endüstriyel tarım ve et sektörünü bir an önce terk edip agroekolojinin önünü açmalıdır. Bu bariz bir şekilde anti-kapitalist bir plandır. En güçlü yanıysa kelimenin tam anlamıyla hayati olması: hayatı kurtarmak için elzem.
Böyle bir plandan fersah fersah uzağız: bunu inkâr etmenin bir anlamı yok. Gerekli olan şeyse: bedelini ödediğimiz geçmiş yenilgileri bir yana bırakıp insanları ikna etmek için büyük bir kararlılık, sabır ve cesaret göstermek. Bu yenilgilerin üstesinden gelmenin önünde çok engel var. Böyle bir durumda ciddi bir ümitsizliğe düşme tehlikesi de göz ardı edilemez. Melankolik bir tutulma hiçbir şeyin çözümü değil. Gramsci’nin dediği gibi ancak mücadele tahmin edilebilir, sonuçları değil. 20. Yüzyılın bize öğrettiği korkunç dersleri hiç unutmayalım: kapitalizm koşullarında en kötüsü her zaman mümkün. Tekrar tekrar söylemeliyiz: sadece kolektif mücadele bu gidişatı tersine çevirebilir ve hiçbir zaman mücadele etmek için geç değil. Elbette kaybedilen kaybedilmiştir, nesli tükenen canlılar geri gelmeyecekler. Felakete ne kadar saplanmış olursak olalım mücadele her zaman bir umut kapısı aralar.
Mücadele ederken sadece ürkütücü tehlikelerin değil alternatifi güçlendiren şeylerin de farkında olmalıyız. Çelişki şu ki tehlikenin devasa ölçeği bizleri güçlendirebilir çünkü bu bize gerekli bir devrimci değişim ihtimalini sunuyor. Sistemin ve temsilcilerinin çalkantıda olan meşruiyet krizi bizleri güçlendiriyor: haberleri olmasına rağmen hiçbir şey yapmayarak ekolojik felaketin büyümesine sebep olan bu insanlara itimat etmek zorunda değiliz. İklim değişikliği biliminin tanıları bizleri güçlendiriyor: bu tanılar yukarıda maddelendirilene benzeyen bir planın gerekliliğini nesnel olarak ortaya koyuyor. Uluslararası gençliğin giderek büyüyen örgütlülüğü bizleri güçlendiriyor: gelecekte yaşayacakları dünyanın şimdiden yıkılmasına karşı çıkıyorlar. Yeni feminist dalga bizleri güçlendiriyor: şiddete karşı verdikleri savaş var olan her şeyin metalaşmasının karşısına dikilen birbirini gözetme kültürünü yayıyor. Yerli halkların övgüye değer direnişleri bizleri güçlendiriyor: dünyaya bakış açıları bizlerin doğayla yeni ilişkiler icat etmesine yardım edebilir. Köylülerin mücadeleleri bizleri güçlendiriyor: endüstriyel tarım şirketlerine dur diyerek her gün alternatif üretim biçimlerini hayata geçiriyorlar. Ahlaki mücadeleyi kazanabilir ve yeri göğü titretebiliriz.
Ahlaki mücadeleyi kazanabilir ve yeri göğü titretebiliriz. Bunu yapmak her türlü sömürü ve baskıya karşı yürütülen mücadeleleri ve bu mücadelelerin dolaşıma soktuğu birikimi birbirleriyle eklemlemeye ve birleştirmeye bağlı. Bu kesişim belirleyici önemde. Toplumun tek seferde ekolojik, sosyal, feminist ve ahlaki bakımlardan esaslı bir dönüşümünün somut bir ihtimal olduğunu bize gösterebilecek ölçekte bir toplumsal hareketi ancak bu kesişimle harekete geçirmek mümkün. Mevcut bağlamda, güçlü bir toplumsal dip dalga, işçi sınıfı ve işçi örgütlerinin kapitalist büyümeyi mümkün kılan üretimciliğe teslimiyetten kopuşları için vazgeçilmez olacaktır. Bu kopuş büyük bir mücadele: dünya için verdiğimiz bu mücadeleyi üretenler üretimciliğe karşı direnmezse kazanamayız. Bu başkaldırıya hazırlanmalıyız. Kızılı ve yeşili birleştiren konuşmalar ve talepleri (özellikle de çalışma saatlerinin ücret kaybı olmadan ciddi oranda azaltmayı) öne sürmeliyiz, ama bu da yetmez: küresel ölçekte işçi sendikalarını, ekolojik, feminist, köylü ve yerli solu bir araya getiren ve ağ kuran somut girişimleri çoğaltmalıyız.
İşte bu bağlamda doğayı ve insanları yok eden mega-projelere karşı yürütülen bölgesel mücadelelere özellikle dikkat kesilmemiz gerekiyor. Bu mücadelelerin olduğu yerlerde sermayenin toplumsal ve çevresel olanı birbirinden ayırmak üzere inşa ettiği engellerin üstesinden gelinebilir., İklim krizi üzerine kitabında Naomi Klein bu mücadelelere genel bir ifade olarak Barikatistan (Blockadia) demeyi öneriyor.[22] İşin özü itibarıyla bu “ekolojik Barikatistan,” “Sarı Yelekliler”inkine benzer “toplumsal Barikatistan”la birleştikçe Sermayenin her şeyi dümdüz edişine bir alternatif sunabilir: yani bu dünyada gayet de iyi var olabilecek, dünyayı sermayenin kirinden, pasından, lekelerinden temizlemek ve bizlere de nefes aldırmak için eko-sosyalist bir proje.
26 Ekim 2021
Dördüncü Enternasyonal internet sitesi için yazılan bu yazı Luttes écologiques et sociales dans le monde. Le rouge s’allie au vert (Dünyadaki Ekolojik ve Toplumsal Mücadeleler: Kızılın Yeşille Buluşması) başlıklı, Daniel Tanuro ve Michael Löwy’nin derlediği ve Ekim ayı sonunda Textuel’in basacağı, kitabın giriş bölümünden bazı parçalar almıştır.
Çeviren: Anıl Aşkın
[2] Özellikle: aşırı hava olayları, yaşadığımız medeniyetin büyük şehirlerinin su altında kalıp yok alma riski, büyük alanların yüksek sıcaklık ve nemden dolayı yaşanamaz hale gelme riski.
[3] Will Steffen ve diğerleri., “Trajectories of the Earth System in the Anthropocene”, PNAS, Ağustos. 2018.
[4] https://twitter.com/gretathunberg/status/1274618877247455233?lang=en
[5] Şu ana dek on yedi ülke ve ilaveten Avrupa Birliği çabaları arttırıyor. https://www.nytimes.com/article/what-is-cop26-climate-change-summit.html#link-67cd21b3
[6] ‘Ulusal olarak belirlenmiş katkılar’a göre (yani ülkelerin tekil iklim planlarına göre), 2100 yılında ısınma 2,7 ila 3,5°C arasında olacak.
[7] Bu “yeni piyasa mekanizması”nın Kyoto Protokolü dahilinde uygulanan çeşitli sistemlerinin birleştirip yerlerine geçmesi bekleniyor. Bu mekanizmanın çalışma esasları yurt içi salım azaltma yükümlülüklerinin ne ölçüde esnetilip esnetilemeyeceğini belirleyecek. Bu konudaki müzakereler COP25’in sonuçsuz kalmasına sebep oldu.
[8] Karbona sınır vergileri Avrupa Komisyonu’nun önerdiği “55’e uygun” stratejisinin bir parçası.
[9] AB Komisyonu, İletişim “55’e uygun”.
[10] https://www.reuters.com/business/environment/global-fossil-fuel-use-similar-decade-ago-energy-mix-report-says-2021-06-14/
[11] Bir hatırlatma yapalım: havacılık ve deniz ulaşımından kaynaklı salımlar hızlıca artıyor olmasına rağmen bunlar hiçbir devlete ait görülmüyor.
[12] Financial Times, 8 Ekim 2021.
[13] https://www.nytimes.com/2021/10/20/climate/fossil-fuel-drilling-pledges.html
[14] Bu konuya şurada değindim: Yeşil Kapitalizm: Neden İşe Yaramaz (Merlin/Resistance Books/IIRE, Londra, 2013). Smil Vaclav’ın da Enerji ve Medeniyet: Tarihten Bir Kesit (2018) kitabında dediği gibi şöyle bir “temel yasa” söz konusu: “Yeni bir enerji arzına her geçiş varolan enerji ve itici güçlerin yoğun seferberliğiyle mümkün olur: odundan kömüre geçişte insanın kas gücü devreye girdi, kömür yakılarak petrolün gelişimi sağlandı ve bugünün fotovoltaik güneş pilleri için ve rüzgar türbinlerine gereken metalleri eritip eğip bükmek, gerekli sentetik plastik ve yüksek enerji gerektiren diğer girdiler için fosil enerjilerin bu cisimleşmiş halleri gerekti.”
[15] “Azaltma”yı tırnak içinde kullanıyorum çünkü AB ve ABD yeşil uzlaşıları yurtiçi salımlardaki azaltımlar için alternatif mekanizmalara sıklıkla başvuruyor, mesela ağaç dikmek ve “karbon kredisi” satın almak gibi.
[16] Negatif Salım Teknolojileri (NST) atmosferdeki CO2’yi alıyor, jeomühendislikle (ki bu şu ana kadar IPCC tarafından desteklenmiyor) güneş radyasyonunun bir kısmını tekrar uzaya yolluyor. Yani nükleer enerjiye başvurmak bu aşamada “düşük-karbonlu teknoloji” oldu.
[17] IPCC’nin 1,5°C raporuna göre Grönland buz tabakası için kritik eşik endüstriyel çağ öncesi seviyelere kıyasla 1,5 ila 2°C ısınma seviyesinde.
[18] https://www.iea.org/reports/net-zero-by-2050
[19] Kimsenin dikkat etmediği bir diğer mesele şu ki sınır vergisi Küresel Güney’e Kuzey’de belirlenmiş karbon fiyatını dayatacak. Bu yüzden de BM’nin İklim Değişikliği Kongresi’nde güvence altına alınan farklılaştırılmış yükümlülük ve kabiliyetler ilkesini ihlal edecek.
[20] Mesela, François Gemenne (Professör – Liège Üniversitesi and Sciences Po, söyleşi in Le Soir, 18 Temmuz 2021) ve Jean-Pascal van Ypersele (former vice-chairman of the IPCC, Professör -the Catholic University of Lou-vain, RTBF’de söyleşi):https://www.rtbf.be/info/societe/detail_ des-inondations-extremes-le-giec-les-annoncait-en-1990-rappelle-jean-pascal- van-ypersele?id=10804972)
[21] IPCC’nin 1,5°C raporu. Net salımlar hesaplanırken ormanlar ve toprağın karbon emilimi artışından, ki bu da açıkça teşvik edilen bir şey, CO2 salımları çıkarılıyor. Küresel hedef %59. Kuzey ve Güney ülkelerinin farklı yükümlülüklerini göz önüne alırsak gelişmiş ülkelerin 2030 yılına kadar karbon salımlarını daha sert bir şekilde azaltmaları (AB için en az %65) ve “net sıfır salım”a da 2050’den epey önce ulaşılması gerekecek.
[22] 22. Naomi Klein, This Changes Everything. Capitalism vs the Climate [Bu Her Şeyi Değiştirir: Kapitalizm ve İklim], A. Knopf, 2014.