Komünde değişik adlar altında gönüllü birlikleri bulunuyordu. Kimisi Cumhuriyetin intikamı gibi siyasal göndermelerde bulunurken, kimisi Belville gibi bucaklardan adını alırken aralarından biri, Turcos de la Commune, ilk bakışta Türklerin komüne bir birlik oluşturacak kadar yoğun katıldığı yanılsamasını yaratabilir.

Kırım savaşında Ruslara karşı Osmanlıdan yana savaşan Fransız ordusundaki Cezayir birliklerine “Turcos” deniyordu. Paris Komünündeki Turco’lar değişik giyimleriyle fark ediliyorlar ve adları bir düzineyi geçmeyen önemli birlikler arasında sayılıyordu.

Ancak Paris Komünü’nde Namık Kemal’in en yakın arkadaşları, Yeni Osmanlılar Cemiyetinin ilk kurucularından Mehmet, Reşat ve Nuri Beyler de sürgün oldukları topraklarda yakalandıkları savaştan kaçmak yerine, ilkin Fransa-Prusya savaşında Fransa’nın, daha sonra Paris kuşatması sırasında Paris halkının yanında yer aldılar. 

Irkçılığın, milliyetçiliğin, etnik temizliğin yükseldiği bugünden bakıldığında Paris Komünü, “evrensel Cumhuriyet” bayrağı altında “bütün yabancılara, ölümsüz bir dava uğruna” mücadele etmeye çağrıyordu. İtalyanlar, Belçikalılar, Polonyalılar saflarında yer aldıkları Komün’ün yönetici kademelerinde de görülüyorlardı. Fransa’da ilk kez oluşturulan çalışma bakanlığına 27 yaşında bir Macar Léo Frankel getirilirken, askeri komutanlıkta Polonyalı Dombrowski ve Wroblewski bulunuyordu, Kadınlar Birliği’nin önde gelen siması ise Rus Elizabet Dimitriyeva Tomanaovski idi. 

Turco’ların yanısıra Yeni Osmanlılar, tıpkı Komünde bulunan diğer birçok yabancı gibi Fransa-Prusya savaşına ve ardından 72 gün süren Paris Komünü’ne kendi meseleleriymişcesine katıldılar.

Mehmet, Nuri ve Reşat Beyler

Yeni Osmanlılar’ın kurucularının en ünlüsü Namık Kemal olsa da Abdürrahman Şeref Efendi’nin 1918’de Sabah gazetesinde yazdığı “Yeni Osmanlılar ve Hürriyet” yazısında belirtiği üzere “ruhu ve reisi”, Ebüzziya Tevfik’in anlatımıyla “en haşarı, gözü pek, eylemci elemanı” Mehmet Bey’di. 

Bağdat Valisi Gürcü Necip Paşa’nın torunu –amcası Mahmut Nedim Paşa iki kez sadrazamlık yaptı– torunu, Osmanlı Posta İdaresi’nin ilk müdürü, ilk Posta Telgraf Nazırı Ahmet Şükrü Bey (Sağır Ahmet Bey)’in oğlu Mehmet Emin Bey (bundan böyle Mehmet Bey), 1843 yılında doğmuş. Ağabeyi ile birlikte 14-15 yaşlarında Paris’e eğitime gönderilmiş, dönüşünüde Tercüme Odası’nda çalışırken burada ömrü boyunca yakın arkadaş olacağı, Paris macerasını da birlikte yaşayacakları Nuri ve Reşat Beylerle tanışır. 

Manapirzade Mustafa Nuri Bey (1840-1906) dokuz yaşına kadar Şehzadeler arasında yetişmiş, Abdülhamit’in süt kardeşi ve çocuklukta oyun arkadaşı olmuştur. 

Kayazade Reşat Bey (1260-1319), amcası musika miralayı olduğundan Mızıka-i Hümayun’da  (Saray Bandosu) eğitim görmüş ve burada Nuri Beyle yakın arkadaş olmuşlardır. Birkaç yıl burada kaldıktan sonra iki arkadaş Hariciyeye bağlı Tercüme Dairesine girerler. Burada Mehmet Bey ile yakın arkadaş olurlar.

Ebüzziya Tevfik, Avrupa’daki eğitiminden ötürü zamanına göre sosyal meselelerde arkadaşlarından daha bilgili olan Mehmet Bey’in Yeni Osmanlıların kurucularından Reşat ve Nuri beyleri de eğittiğini belirtir. 

Yeni Osmanlılar

1865’de şekillenmeye başlayan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucu ve örgütleyicilerinden olan Mehmet Bey, Cemiyetin 1867’de üyelerden birinin ihbarıyla deşifre olması üzerine kendileri de Cemiyetin üyesi ve çok yakın arkadaşları olan Nuri Bey ve Reşat Bey ile birlikte Paris’e kaçarlar. Cemiyetin reisi olarak Mehmet Beyin idamına hükmedilir.

1860’lı yılların sonlarında Paris’te Yeni Osmanlıların Polonyalı devrimciler, Mazziniciler, sosyalistlerle ilişkisi olmuştur. Yeni Osmanlıların 30 Ağustos 1867 tüzüğünün altında imzası olanlar arasında Mustafa Fazıl, Ziya, Namık Kemal’in yanısıra Polonyalı milliyetçi Plater ve Avusturyalı sosyalist Simon Deutsch’in de imzası bulunmaktaydı. Ancak muhalif bir hareketin o dönem Avrupa’da sürgünde bulunan diğer akımlar ve yerel radikallerle ilişki kurmasından hareketle bir etkileşim olduğunu söylemek mümkün değil. Mazzinicilerle ilişki ulusçuluğun gelişmesine, sosyalistlerle ilişki devrimciliğe neden olmamıştır.

Yeni Osmanlılar kendi yayın faaliyetlerini yürütürken yerel gazetelere yazanlar da oluyordu. Örneğin, Mehmet Bey fransız Liberté gazetesinde makaleleri yayımlanıyor, gazete Yeni Osmanlıları “Türkiye’nin kurtarıcıları ve ilericilerinin önderleri” olarak niteliyordu. 

Mehmet Beyin çıkardığı yayınlardan birinin adı İttihad’dı (1869). Paris’te çıkardığı bu gazetenin “birtakım bentlerinin Rumca ve Arapça tercümesi ve Ermeni hurufuyla ayrıca sureti” olduğu belirtilmekte. Kısa ömürlü bu gazetenin ardından 1870’de, Cenevre’de İnkilâb (Fransızca başlık La Révolution, alt başlık Organe de la Démocratie Muslumane) (Müslüman Demokrasi yayın organı). (5. ve son sayısı 18.7.1870, yani Fransa-Prusya savaşının başlamasından üç gün sonra.) 

Mehmet Bey sürgündeki diğer Yeni Osmanlılara göre oldukça farklı bir siyasal tutum geliştirerek doğrudan padişahı ve padişahlığı eleştirmiştir. İnkilab’daki bir yazısında şöyle yazmıştır:  “Ey vatandaşlar, bu inkilâbın ikmali artık bize kaldı. Bir millet, bir işi milletçe yapmaz ise, o iş milletin terakki ve islâhına asla yardım etmez. İşte nümunesi meydanda duruyor. İslâh ve terakkimize bir şahsın yed-i kifayetine bıraktık; cülusunda yedi milyon lira borcu olan bir devletin varisi olduğunu lisân-ı teesüf ile beyan etmiş iken, padişahlığı daha on seneye varmamış ve zamanında Kırım muharebesi gibi bir gâile zuhur etmemiş iken, devletin borcunu yüz milyona iblâğ etti. Aferin hizmetine.”

Ziya Bey’in Londra’da çıkardığı Hürriyet ile İnkilâb arasında padişahın konumuna ilişkin açık tartışmalar yapılıyordu. 

Ziyad Ebüzziya İnkilabı, Osmanlı tarihinde, yayın yolu ile ihtilal yapmanın ilk teşebbüsü olarak niteler.

1870 başlarında zaten bir parti kimliğinde olmayan Yeni Osmanlılar tamamen dağılmışlar ve bir daha derlenememişlerdir.. 

Fransa-Prusya Savaşı ve Komün

Savaş başladığında Paris’te karışıklık baş gösterince Kemal, Nuri Beyle birlikte Brüksele geçmiş, Reşat bey Fransa’nın güney batısında bir tanıdığının yanına çekilmiş, Mehmet bey ise zaten Cenevre’de bulunuyordu. 

İmparator Louis Bonaparte’ın yenilmesi üzerine 4 Eylül 1870’de Cumhuriyet ilan edildi. Her ne kadar Thiers başkanlığında bir “Ulusal Savunma” hükümeti kurulmuşsa da Paris başta olmak üzere ülkenin birçok yerinde halk ayaklanma halindeydi. 

Mehmet Bey ve Reşat Bey Paris’e gelmiş, onların daveti üzerine Nuri Bey de zaten yalnız kaldığı Brüksel’den gelerek ünlü Saint Michel bulvarında bir apartmana yerleşmişlerdi.

Prusya ordularının Paris’e yaklaşmaları üzerine Paris savunmasını üstlenen general Trochu, durumu müsait olmayanların kenti terk etmesini istemiş ve bunun üzerine yerli, yabancı birçok insan Paris’i terk etmiştir. O tarihlerde yirmi iki, yirmi dört ve yirmi altı yaşlarında olan  Nuri, Reşat ve mehmet Beyler ise  “Ulusal Savunma” yönetimine başvurarak gönüllü olmuşlardır. 

Ekim 1870’de General Trochu’ya Reşat Bey şu mektubu kaleme alır:

“Paris, 4 ilkteşrin 1870

General

Türk’üm ve vatanıma Fransa’nın yaptığı hizmetleri unutmadım.[Kırım muharebesi kast edilmekte.] Minnet duygusunun ve büyük bir millete zaruri olan demokratik ruhun heyecanları ile, general, sizden rica ederim, Fransız Cumhuriyetinin düşmanlarıyla harbetmek için beni gönüllü olarak Fransız ordusuna alınız.

Vatanperverliğiniz hakkındaki hayranlığımı ve cumhuriyetçi Fransa için beslediğim bağlılık duygularımı lûtfen kabul ediniz general. –Reşat.”

İbnülemin Mahmut Kemal İnal, kaynak göstermeden Mehmet Beyin savaşa katılmasını şöyle nakleder: “Fransızlar, bu hale taaccüb ve iştirakin sebebini sual eylediklerinde niçe müddet memleketlerinde ikametle taayyüş ettiği halde memleketin muhtaç olduğu bir zamanda elden geldiği kadar ibrazı muavenete vicdanen mecbur olduğunu söyledi ve harbe girişti.”

Ebüzziya Tevfik Yeni Osmanlılar Tarihi’nde onların hikayesini şöyle anlatır:

“Birbirlerinden ayrılmayan bu üç arkadaşa, Fransızlar tarafından “Üç Türkler” adı takılmış ve her nereye bir şarapnel, bir obüs düşüp de birçok askeri yaralasa, bu üç arkadaş derhal orada hazır bulunarak yaralılarla meşgul olup onların hasta barakalarına taşınmasına yardım etmişlerdir. Bunlar Fransız askerî kıyafetiyle beraber, millî serpuşumuz ve gerçek deyimi ile “püsküllü belâmız” olan fesi başlarında bulundurdukları için “Üç Türkler” deyimi, âdeta istihkâmların bir yerinde “şefkât” deyimine eşit tutulmuştur.”

Keza almanca 1879 tarihli bir yapıtta (“Schweiger-Lerchenfeld, A.. Serail und Hohe Pforte… Leipzig, 1879, s.71-72) şöyle denmektedir:

“Fransız-Alman savaşı başladığında Nuri, Mehmet ile birlikte Paris’te bulundular. Ardından Komün başladığında da kentte kaldılar ve Komünün korkunç çatışmalarına katıldılar.”

Mehmet Beyin kızına gönderdiği fesli ve fransız askeri kıyafetli bir fotoğrafı bulunmaktadır. 

Kızı Şefika Özsün fotoğrafı şöyle takdim eder: “…resim, Fransız Zuhaf askeri kıyafetindedir ve pederimin teehhül den evvel, Paris’e kaçıp da, 70’de vuku bulan Fransız-Alman muharebesinde gönüllü Fransız askeri olduğu zaman çektirdiği resmidir.”

Cezayir’de bir kabile ismi olan Zuaf (Zouave), Cezayirin yerli halkından oluşmuş, daha sonra Fransızlardan da katılanlar olduğu askeri birliğe verilen addı. Bu birlikteki askerler doğulu kıyafetlerini koruyorlardı.

Paris Alman ordusuna teslim olduğunda üç arkadaş sağ salim çıkmış ve en yakın memleket olan Belçika’ya geçerek Brüksel’de Agâh Efendiye misafir olmuşlardı. Hiçbirinde para yoktu. Saint Michel’deki apartmanda bulunan eşyaların bile Crupp toplarının mermileri yakmış olduğundan Belçika’ya gidişlerinde tren ücretlerini Reşad Beyin satılan saat ile ödemişlerdi.

Üçlünün Paris’teki kanlı bastırmadan ve yargılamalardan sonra altı ay daha Paris’te kalmış olup da herhangi bir soruşturma kovuşturmaya uğramamış olmaları onların “korkunç çatışmalar”a  katılmaktan ziyade, yaralılara yardım etmekle yetindikleri izlenimini uyandırmakta. İkamet ettikleri mahallenin de (Boulevard Saint Michèle’de bir evin üçüncü katı) göğüs göğüse çatışmaların yapıldığı infazların gerçekleştirdiği çatışma bölgelerinin oldukça uzağında bulunduğu eklenmeli. Daha sonra İbret gazetesinde yazılanlar da bu izlenimi güçlendirmektedir.

Eylül 1871’de Ali Paşa’nın ölümü üzerine Yeni Osmanlılar affedilince  1 aralık 1871’de Reşat ve Nuri beyler Paris’ten İstanbul’a hareket ederler. Mehmet Bey ilkin Meşrutiyet ilan edilmedikçe gelmeyeceğini söylese de kısa süre sonra o da İstanbul’a döner.

İstanbul basınında Paris Komünü tartışması

Fransız ordularının yenilmesinden sonra ve Paris kuşatması sırasında orada kalan ve Versailles ordularının karşısında Paris Komünarlarının saflarında yer alan Yeni Osmanlıların bu üç kurucusunun hikayesi daha sonra İbret gazetesinde Namık Kemal, Reşat ve Nuri Beylerle birlikte yazı kurulu üyesi olan Ebüzziya Tevfik tarafından aktarılmakta.  

Âli Paşa’nın ölümünden sonra Mehmet, Reşat ve Nuri Beyler’in sürgünden dönmesi üzerine Namık Kemal İstikbâl adında bir gazete çıkarmayı düşünürse de yeniden gazete çıkarma yasağı bulunduğundan daha önce yayınlanan ve bir süre de Ahmet Mithat efendinin çıkardığı İbret iki yıllığına kiralanır. (İbret, 12 Haziran ila 2 Temmuz 1872 arasında 19 sayı yayımlanmıştır.) 

İbret gazetesinin sayfalarında Komün sonrasında komünarları savunan yazıların olayları yaşamış kişiler tarafından kaleme alındığı açıkça belirtilmektedir. 

Reşat Bey gazetenin üçüncü sayısında “Devair-i Belediye (Komün) Taraftaranı” başlıklı yazısında komünarlarla aynı fikri beslemediğini ve Versaylılara düşmanlığı olmadığını belirttikten sonra:

“Komün İhtilâli yetmiş bir sene-i miladiyesi hadisatının en mühimlerinden olduğundan ve o sırada Avrupa’da bulunduğumuzdan bu bapta olan tahkikat ve meşhudatımızın benanını halkça faideli gördük” demektedir.

Namık Kemal İbret sayfalarında İstanbul’da fransızca olarak yayımlanan Phare du Bosphore’la yaptığı polemikte şöyle diyordu:

“Komünarların mesleklerinde haklı oldukları ve kendilerine yapılan isnatların suçundan sıyrıldıklarını delilleriyle göstermiştir. Phare du Bosphore, –Thiers’e uyarak– birtakım devlet binalarının yakıldığını, erkek ve kadın petrolcüler itiraf etmiştir, diyor. Bu gazete İstanbul’da çıkan gazetelerden doğru dürüst bilgi alamazken, Avrupa’da geçen olayları nasıl doğruca verebilir? Gazetemizde o makaleyi yazan arkadaşımız (Reşat Bey) Versaylıların zulüm silahıyla dökülen kanlar sokaklarda akarken, Paris’te idi. Mahkemelerde Komün taraftarlarını suçlayan ve savunan avukatları dinledi. İki tarafın fikirlerini güden gazeteleri okudu. Vatan çocuklarını çiğneyip ezenlerin insafsızlıklarını gördü…”

Mehmet Emin Bey 1874 yılında çok genç yaşta gırtlak kanserinden vefat  etti. Reşat Bey ise II. Abdülhamit döneminde paşa ve Kudüs mutasarrıfı oldu. Mustafa Nuri Bey daha sonradan Saray katipliği ve Reji müdürlüğü yaptı.

Bu yazı daha önce NTV Tarih dergisinin Mart 2011 sayısında yayımlanmıştır.