Oppenheimer filminin 21 Temmuz 2023 tarihinde vizyona girmesi (https://www.youtube.com/watch?v=uYPbbksJxIg), ABD’li seçkin bir nükleer fizikçinin hayatını konu alan bu film, modern silahların geliştirilmesinin bireyler ve bir bütün olarak insanlık için ne kadar zarar verici olduğunu bize hatırlatmalıdır.
Kai Bird ve merhum Martin Sherwin tarafından yazılan Pulitzer ödüllü biyografi American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer’a (Ed. A. Alfred Knopf, 2005) dayanan film, İkinci Dünya Savaşı sırasında ABD hükümeti tarafından Los Alamos, New Mexico’da dünyanın ilk atom bombasının yapımını ve testini yönetmek üzere işe alınan genç J. Robert Oppenheimer’ın yükselişini ve düşüşünü anlatıyor. Onun bu çabalarındaki başarısını kısa bir süre sonra Başkan Truman’ın Hiroşima [6 Ağustos 1945] ve Nagazaki’yi [9 Ağustos 1945] yok etmek için nükleer silah kullanma emri izledi.
Savaşı izleyen yıllarda, “atom bombasının babası” olarak anılan J. Robert Oppenheimer, özellikle yeni Atom Enerjisi Komisyonu’nun (AEC) genel danışma komitesinin başkanı olarak, ABD hükümeti saflarında bir bilim adamı için olağanüstü bir nüfuz elde etti.
Ancak nükleer silahlara karşı kararsızlığı arttıkça etkisi de azaldı. Oppenheimer 1945 sonbaharında Beyaz Saray’da Harry S. Truman (1945-1953) ile yaptığı bir görüşmede “Sayın Başkan, sanki ellerime kan bulaşmış gibi hissediyorum” dedi. Öfkelenen Truman daha sonra Dışişleri Bakan Yardımcısı Dean Acheson’a [Ocak 1949-Ocak 1953] Oppenheimer’ın “mızmızın teki” olduğunu ve “o orospu çocuğunu bir daha bu ofiste görmek istemediğini” söyledi.
J. Robert Oppenheimer da yaklaşmakta olan nükleer silahlanma yarışından endişe duyuyordu ve pek çok nükleer bilimci gibi atom enerjisinin uluslararası kontrolünden yanaydı. Nitekim 1949 yılı sonunda FAC Genel Danışma Komitesi’nin tamamı ABD’nin H-bombası geliştirmesine karşı çıkmış, ancak Başkan bu tavsiyeyi dikkate almayarak yeni silahın geliştirilmesini onaylamış ve ABD’nin büyüyen nükleer cephaneliğine eklemiştir.
Bu koşullar altında, nükleer silahlar konusunda çok daha az utanç duyan insanlar Oppenheimer’ı iktidardan uzaklaştırmak için adımlar attılar. Aralık 1953’te, AEC başkanlığını devraldıktan kısa bir süre sonra, ABD’nin nükleer cephaneliğini güçlendirmenin ateşli bir savunucusu olan Lewis Strauss, Oppenheimer’ın güvenlik izninin askıya alınmasını emretti. Sadakatsizlik imalarına karşı koymaya hevesli olan Oppenheimer kararı temyize götürdü ve ACS Personel Güvenlik Konseyi önündeki müteakip duruşmalarda, sadece nükleer silahlara yönelik eleştirileri hakkında değil, aynı zamanda onlarca yıl önce Komünist Parti üyesi olan kişilerle olan ilişkileri hakkında da taciz edici sorularla karşılaştı.
Sonunda AEC, Oppenheimer’ın güvenlik riski oluşturduğuna karar verdi; bu resmi karar, Oppenheimer’ın kamuoyu önünde küçük düşürülmesine ek olarak, kamu hizmetinden çıkarılmasını tamamladı ve meteorik kariyerine ölümcül bir darbe indirdi.
Elbette nükleer silahların geliştirilmesinin J. Robert Oppenheimer’ın düşüşünden çok daha büyük sonuçları olmuştur. Japonya’da 200.000’den fazla insanın ölümüne ve çok daha fazlasının yaralanmasına yol açmasının yanı sıra, nükleer silahların ortaya çıkışı dünyanın dört bir yanındaki ülkelerin vahşi bir nükleer silahlanma yarışına girmesine neden oldu. Büyük güçler arasındaki çatışmaların körüklediği 1980’lere gelindiğinde, yeryüzündeki neredeyse tüm yaşamı yok etme potansiyeline sahip 70.000 nükleer silah geliştirilmişti.
Neyse ki, nükleer kıyamete doğru bu yarışa karşı koymak için geniş bir vatandaş kampanyası başlatıldı. Bu kampanya, nükleer tehlikeleri azaltmak için tek taraflı eylemlerin yanı sıra bir dizi nükleer silah kontrolü ve silahsızlanma anlaşmasına girmeleri için isteksiz hükümetler üzerinde baskı oluşturmayı başardı. Sonuç olarak, 2023 yılına gelindiğinde nükleer silah sayısı yaklaşık 12.500’e düşmüştür.
Ancak son yıllarda, kamuoyu desteğinin keskin bir şekilde azalması ve uluslararası çatışmaların artması sonucunda nükleer savaş potansiyeli önemli ölçüde yeniden canlanmıştır. Dokuz nükleer güç (Rusya, ABD, Çin, İngiltere, Fransa, İsrail, Hindistan, Pakistan ve Kuzey Kore) şu anda yeni üretim tesisleri inşa ederek ve nükleer silahlarını geliştirerek nükleer cephaneliklerini modernize etmeye çalışmaktadır.
Bu hükümetler 2022 yılında bu nükleer yığınak için yaklaşık 83 milyar dolar harcamıştır. Donald Trump, Kim Jong-un ve Vladimir Putin de dahil olmak üzere kamuoyuna yönelik nükleer savaş tehditleri daha da sıklaştı. Bulletin of the Atomic Scientists’in 1946 yılında oluşturduğu kıyamet günü saatinin ibreleri şu anda eksi 100 gece yarısında [Ocak 2023’te 90 saniye], tarihindeki en tehlikeli durumda.
Nükleer güçlerin nükleer silahların kontrolü ve silahsızlanma konusunda daha ileri adımlar atılmasına pek ilgi göstermemeleri şaşırtıcı değildir. Dünyadaki nükleer silahların yaklaşık %90’ına sahip olan iki ülke – Rusya (en fazla silaha sahip olan) ve Amerika Birleşik Devletleri (çok geride olmayan) – birbirleriyle imzaladıkları bu tür anlaşmaların neredeyse tamamından çekilmişlerdir.
ABD hükümeti New Start Anlaşması’nın (stratejik nükleer silahların sayısını sınırlayan anlaşma) Rusya’yı da kapsayacak şekilde genişletilmesini önermiş olsa da Vladimir Putin’in Haziran 2023’te Rusya’nın Batı ile nükleer silahsızlanma müzakerelerine girmeyeceği yanıtını verdiği bildiriliyor: “Bu tür silahlara NATO ülkelerinden daha fazla sahibiz. Bunu biliyorlar ve hâlâ bizi azaltma müzakerelerine başlamaya ikna etmeye çalışıyorlar. Halkımızın da dediği gibi canları cehenneme.”
Nükleer cephaneliği önemli ölçüde artmış olmasına rağmen hâlâ üçüncü sırada yer alan Çin hükümeti, Çin’in nükleer silahların kontrolü konusunda görüşmelere girmesi için bir neden görmediğini söyledi.
Nükleer silah sahibi olmayan ülkeler, yaklaşan nükleer felaketi önlemek için Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşmasını (TPNW) desteklemişlerdir. Temmuz 2017’de BM konferansında ülkelerin ezici bir çoğunluğunun oyuyla kabul edilen Nükleer Silahların Yasaklanması Antlaşması, nükleer silahların geliştirilmesini, test edilmesini, üretilmesini, edinilmesini, bulundurulmasını, stoklanmasını ve kullanım tehdidini yasaklamaktadır.
Antlaşma Ocak 2021’de yürürlüğe girmiş ve tüm nükleer güçlerin karşı çıkmasına rağmen 92 ülke tarafından imzalanmış ve 68’i tarafından onaylanmıştır. Brezilya ve Endonezya’nın da yakın gelecekte onaylaması beklenmektedir. Anketler TPNW’nin ABD ve diğer NATO ülkeleri de dahil olmak üzere pek çok ülkede güçlü bir desteğe sahip olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla Robert Oppenheimer’ı yutan ve küresel uygarlığın hayatta kalmasını uzun süredir tehdit eden nükleer trajedinin önlenebileceğine dair hâlâ biraz umut var.
The Conversation, 12 Temmuz 2023